विचार

 नेपालको जात जातिको अहिलेको अवस्थालाई  सजिलो ढंगबाट परिभाषित गर्दा जति सरल छ बुझाइ भने त्यति नै सतही छैन | जातीय विभाजनका उठानका विषयहरु  जात जाति विचको क्रम झन बुज्यो झन झन कठिनाइ छ तर जातीय र धार्मिक द्वेष विश्वोमा  नै एउटा अत्यन्त ठुलो समस्याको रुपमा झ्यांगिएको पाइन्छ | नेपालमा पनि जातीय विविधताको अर्को छुट्टै विशेषता छ र तिक्तता फैलेकोले विषमता झ्यांगिएको छ | एकातर्फ  हिन्दु धर्मको नेपाली समाजमा व्राम्हण, क्षेत्री ,वैश्य, शुद्र भनेर विभाजन गरिएको इतिहास सदियौं पुरानो छ तर त्यसको प्रभावले आजको एकाइसौ शताव्दीमा पनि जरो गाडेर वसेको तितो यथार्थ कसै देखि छिपेको छैन | केहि जातीय सङ्गठनहरुले आफ्नो उपस्थिति यस विभाजनमा नपर्ने गहिरो तर्क पेश पनि गरेका छन् | 

यसको मूल विषय त अहिलेको संविधानले व्याख्या गरेको  खस आर्य र जनजातिको व्याख्याले सयौं जात जातिको र चार जात छत्तिस वर्णको फुलवारीको व्याख्या अव्यवहारिक भयो।  

जातीय विभाजनको राग गाएर देशमा राजनीतक परिवर्तन पनि भयो र उनीहरु नयाँ नेता भनेर कहलीए पनि | उनीहरु नै क्रान्तिकारी पनि भएर दुनियाँलाई चकित पारेको यहि नेपाल मात्र देश हो जहाँ विगत लामो समय देखि नै राजनीति छलछाम र एउटा अपराधको घनचक्करले देश चलाएको छ | राष्ट्र र सामाजिक उत्थानका निमित्त भनेर खोलिएका कति यन जी ओ र आई यन जी ओ हरु लगायत मानव अधिकारबादीहरु पनि पार्टीको लगौटी समातेर हिड्ने वीर गोर्खालीको देश नेपाल हो | यस्ता समाजका सामाजिक चिन्तन गर्ने भनेर खोलिएका कतिपय  विभिन्न व्यक्ति समाज र नागरिक अगुवाहरुले विविध सेमिनार र गोष्टी पनि गरेको हाम्रो सामु ज्वलन्त उदाहरण पनि छ | जातीय विभाजनको भजन गाउनेहरुले सत्तामा पुगेर  पनि  जातीय विभाजनबाट निस्केको समस्याको न्युनिकरण तिर सोचे जस्तो उपलब्धी  हुन नसकेको सम्वन्धित सबै पक्षले मनन गरेका छन् | सदियौ काल देखि सबै जात जाति मिलेर बसेको नेपाली भूमिमा को जाति र जनजाति भनेर छुट्याउन त्यति सजिलो छैन भने कुन जाति कहिले नेपाल प्रवेश गरे भनेर पात्रो कोट्याएर र इतिहास फर्केर हेर्दा धेरै मतान्तर देखिन्छ | नेपालमा विद्यालय देखि विश्वोविद्यालय सम्म ब्रिटिश लेखक डानियल राइटले लेखेको पुस्तकमा नेपालका शाह वंश राजाहरु भारतको चितौड गढ देखि मुसलमानी राजाको आक्रमणको कारणले खेदिएर नेपाल आएका हुन भन्ने विना प्रमाणको दन्त्य कथा गुथेको कारणले त्यहि कितावलाई आधार मानेर त्रि.वि.को पाठयक्रममा पनि डा. सूर्यमणि उपाध्यायले टपक्क टिपेर लेखेकोले आज नेपालको सबै इतिहासकार हुँ भन्नेहरुले  यहि कुरालाई अलापेका छन् | चाहे त्यो डिल्ली रमण रेग्मी होस् वा कुनै इतिहासविद होस् | खस जात जाति भनेर कलम चलाउने डा. विपिन अधिकारी र डा. रमेश ढुंगेल  समेत यस विषयमा मौन हुनु कम रहस्यमय छैन , यसो किन भयो भनेर आज हामीले सोच्नु पर्ने बाध्यता छ | व्रिटिश साम्राज्यवादले नेपालको राज्यसत्तामा आजभन्दा २०० बर्ष अगाडी नै नेपाल देशको आन्तरिक मामलामा खेल खेल्दै आएका थिए | चाहे त्यो कर्कपेटिक, टोनी हेगेन, वा फ्रान्सिस ह्यामिल्टन नै किन नहुन वा अरु पनि  | उनीहरुको पुरै उद्देश्य नेपाल देश भित्रको जातीय सरचनाको अध्ययन गरेर नेपाललाई धार्मिक हिसावले इसाईकरण गर्नु नै हो |

पृथ्वी नारायाण शाहको विविध उपदेश र त्यतिवेलाको जातीय वनोटलाई हेर्ने हो भने नेपालको सेनामा ४ जातिलाई मात्र प्राथमिकता दिएको थियो | त्यो मगर, खस , गुरुङ र ठकुरीलाई सेनामा प्राथमिकता दिनु भन्ने पनि थियो | त्यसै समय तिर  नेपालको राजदरवारमा पूर्वेली र पश्चिमेली वाहुनलाई छिर्न दिनु हुन्न पनि भनेको पाइन्छ | यसको अध्ययनको लागि याहाँ मगर र ठकुरी विचको केहि तथ्य मुलक जानकारी बुझ्नु पर्ने हुन्छ |

पृथ्वी नारायण शाह देखि रण वाहादुर शाह सम्म पनि मगर र ठकुरीको जातीय सरचना आजको जस्तो भिन्नता थिएन | ठकुरी र मगर विच खान पिन, लगाई, खुवाई, वसाई र जीवन पद्दतीमा समानता थियो  | सबैले एकै किसिमको  लोक पहिरन लगाउथे, पिउथे र जीवनयापन एकै किसिमको थियो फ्रान्सिस बुकानन  ह्यामिल्टनले यहि कुरालाई प्रष्टाउदै के भनेका थिए भने उनले आफ्नै आखाले देखेको र भोगेको एकल जातीय वंशका मानिसहरु कोहि जाड रक्सि र सुगुरको मासु खाएर प्राकृत संस्कारमा नै रहे नाच गान गित गाउदै रमाए जो मगर जाति थिए भने सोहि वंश जातका कोहिले भने शुद्द हिन्दु संस्कार मान्दै गए जो गोर्खाली शाह वंश र उनका उत्तराधिकारीहरु ( ठकुरी ) थिए भनेका थिए | यो एउटा अचम्मको प्रयोग थियो जुन उनको यहि विश्लेषणको प्रयोग पछि गएर गोर्खा भर्ति केन्द्रमा गएर वेलायत र नेपालको सम्झौतामा फट्को मारेको पनि हो | यसै क्रममा  विशाल नेपाल जसले एकीकरण गर्दै गएको अवस्थामा र गोर्खाली वंशजले आफुलाई सक्कली राजपुत कहलिन  वा अहिलेका ठकुरी भन्नेहरुले आफ्नो कुल धर्म पुरै त्यागेर हुन्दुकरण भएको हो  भन्ने उनको तर्क थियो | यहि तर्कलाई हेर्दा पृथ्वी नारायण शाहले काशी गएर गोत्र परिवर्तन गरेको र जनै धारण गरेको भन्ने प्रमाणले गहिरो मान्यता राख्दछ पनि | यसरी प्राकृत धर्मको पहिचान गरेर यसको विकासक्रमलाई जनजातीय हिसावले थेसिस लेखेर उनि ह्यामिल्टन आफ्नो भूभाग फर्केका थिए | त्यतिबेला गोरखाका शाह वंशको बारेमा माथि उल्लेख गरे झैँ मुसलमान हमालाबाट आफ्नो ज्यू ज्यान जोगाउन गोर्खाली राजाको सन्तान नेपाल आएका भन्ने झुटको खेति मौलाएको थियो उनले सोधेको उत्तरमा एकजाना साधुराम पण्डित ( दोभाषेकाम गर्ने अहिलेको शव्दमा राजगुरु घराना थिए ) ले पनि त्यहि उत्तर दिएका थिए तर उनले आफ्नै अनुभव, प्रयोग र व्यवहारको आधारमा शाह वंश र मगरको वंश एउटै हो भनेर बलियो प्रमाण पेश गरेका थिए | 

ठकुरीको बारेमा इतिहास लेख्दा जहिले पनि राजा र दरवारसंग दाँजेर हेरियो | नेपालको इतिहासमा ठकुरीको पराक्रम नेपाल नै मासिएर गए पनि मेटिदैन  तर ठकुरीको नै  इतिहास मेट्ने नै सत्तामा पुगेका ठकुरी नै हुन पुगे | काठमांडू उपत्याको इतिहासलाई हेर्ने हो भने मल्लकालिन राजा अरिदेव मल्ल देखि स्थापित भएको मल्ल वंश त्यसपछिका समयमा आएर काठमांडू का नेवार मल्ल राजाहरुमा परिणत भयो | यी सबै खस मल्ल राजा थिए भनेर भनिएको पनि छ |  यो किन भयो इतिहासले कहिलै पनि यसको हिसाव किताव गरेको पाइएको छैन | अहिले पनि उपत्यकाको मल्ल राजाहरुको नेवारी इतिहास त्यस ठाउको अजम्बरी बुटी नै हो | मल्लहरुलाई अहिले पनि ठकु जा भन्ने चलन छ यसको अर्थ ठकुरी राजा नै हो |  २२ से र २४ से आफ्नै ठकुरी राजाहरुको राज्य मासेर नेपाल एकीकरण गरेको ठकुरी शाह वंश देखि सुरुवात भएर आएको अहिलेको विशाल एकीकरण नेपालको इतिहासमा सबै ठकुरीलाई छेत्रीय बनाउने घोर षडयन्त्र नै सत्तामा रहेको ठकुरी को नै रह्यो | अहिले ठकुरीहरू आफुलाई छेत्रियाको कोटामा पर्न र पार्न खुब लागि परेको छ र गजधुम्म भएर वसेको पनि छ | छेत्रीय कोटामा आफु परिएन कि भनेर बढो क्रान्तिकारी झैँ  गरेर हिन्दु धर्मालम्बी हामी नै हौँ भनेर बाबुराम भट्टराई र प्रचण्ड दाहाल भन्दा पनि बढि वैदिक र साहासी  भएको छ | नेपाललाई पृथ्वी नारायण शाहले  चार जात छत्तिस वर्णको फुलवारी हो भन्न पनि भ्याएका रहेछन  चार जात भित्र व्राहमण, क्षेत्री, वैश्य र शुद्र भनेर निर्धारण गरेर ठकुरीलाई क्षेत्रीयताको कोटामा पारेकाहुन जो सत्तामा पुगे पछि क्षेत्री हुने चलन जंग वहादुरको पालामा झन उत्सर्गमा पुग्यो त्यसैले उनले झन सबै खसहरुलाई क्षेत्री बनाउन झन ठुलो कसरत गरे | अहिले आएर ठकुरी र खसको मिलन विन्दु क्षेत्री हो र सबैले आ - आफुले क्षेत्री हौ भन्न रुचाउछन | यहि कर्मले विहेवारी पनि बढेको छ यी दुइको मिलनमा यो एक पक्ष त राम्रौ नै होला तर ठकुरी हरु कसरि क्षेत्रीको कोटा मा पर्ने हो ? 

यसै क्रममा नेपालमा वि.स. २०६३ सालको परिवर्तन पछि गणतन्त्र स्थापना संगै मुख्य रुपले आदिवासी र जनजाति को हो भनेर निकै चर्का चर्का कुरा गरिएको इतिहासको एउटा महत्वपूर्ण कालखण्ड नै रह्यो |  केहि नागरिक समाज र बुद्दिजिवीले समेत यस प्रकारको नेपालमा नराम्रोसँग जातीय विचलन आएको  कुनै पनि इतिहास छैन भनेर तर्क पनि दिए | नेपालमा अहिले को को आदिवासी को को जनजाति र को जाति भनेर नेपाली जातीय बिभाजनको  रुप रेखा तयार गरिएको छ |  जातीय आवाजहरु भित्र भित्र हुर्केर जादै गर्दा विविध तर्क वितर्क वड्दै जाने क्रम पनि छ | सच्चाई अब यस्तो भयो कि  सबैले आ-आफ्नो आधार खोज्न बाद्य भएका  पनि छन | मानौ सबैले म को हुँ र को थिए भनेर आफ्नो आफ्नो ताम्रा पत्र खोज्ने भिड जम्मा भएको छ | हुनत पछाडी फर्केर होइन आगाडी हेरेर हिड्ने हो भने लक्ष्यमा पुगिन्छ भनिन्छ तर पनि यसो भएको छैन | सबैले आ-आफ्नो थात थलो र इतिहास कोट्याउनु पर्ने बाध्याता पनि खड्केको छ |  राजनीति बुद्दिजिवी मुमाराम खनाल भन्छन  वर्गीय राजनीति छाडेर जातीय पहिचान भनेर एमाओबादीले जातीय राजनीति  गर्यो जुन संसारमा कहीं पनि जातीय राजनीतिले सुखद उपलव्धि हासिल गरेको एउटा पनि उदाहरणीय राज्य छैन | तर यहाँ जातीय कुराहरु उठान भइरहेको छ | जातीय रंग भित्र म आफुलाई कुन कित्तामा राख्ने भनेर मैले आफैं भन्न सकेको छैन | सायद यो पनि भिडमा हराएको जात नै पो हो कि ?

१. गोरखाका ठकुरी शाह राजाका र अहिले पनि स्याङ्गजा तिर चितौरे राना मगरका सन्तान चितौड गढ देखि मुसलमानको आक्रमणमा आश्रयको खोजीमा नेपाल पसेको भ्रामक समाचार पनि इतिहास भएको छ | यो दन्त्य कथा हो यदि यसैलाई आधार मान्दा पनिसंगै भित्रिएका समुहहरु कसैलाई जाति र कसैलाई जनजाति भए भनेर वर्गीकरण गरिएको छ | चितौडे मगर आदिवासी भए भने शाह राजाहरु कसरी जाति भए त्यति मात्र होइन चितौरे मगर आदिवासी र जनजाति वा मंगोल  भए भने शाहहरु कसरी खस आर्य भए ?

२. जुम्लाको हंशराज ठकुरीलाई आफ्नो पुर्खा मान्ने थकाली जातिको पनि यहाँ राम्रो हेक्का गरिएको छैन | केवल राज्यसत्ता चलाए भनेर शाह राजाहरुको ओइरो खोल्नेले नेपालको जातजातिको विभाजनलाई कत्तिपनि ध्यान दिएको पाइएको छैन |

३. पृथ्वी नारायण शाहले आफुलाई मगरातको राजा भनेका थिए | अति शक्तिशाली राजा जस्तोले बोलेको कुरालाई हल्का र फितलो मान्नु कुनै बुद्दिमानी देखिदैन | आजको एकाइसौ सताव्दीमा त मानिसहरु आ-आफ्नो जातको लिङ्गो समातीरहेको बेलामा पृथ्वी नारायण शाहले त्यतिवेला रहरले त्यसो भनेका भने पक्कै होइनन | कसैले पनि आफ्नो जात लुकाएर अर्काको फलानो जात हुँ भन्दै भन्दैन | 

४. स्याङ्गजा जिल्लाको लासार्गामा आलम देवीको मन्दिर र यसको ऐतिहासिक पृष्ठ भूमिलाई आधारमान्दा ठकुरीहरू र मगरको सम्बन्धका ऐतिहासिक  इतिवृति देखिने हुनाले जनजातिका बारेमा अहिले गरिएको

 परिभाषा गलत छ |

५. गोर्खा जिल्ला र मनकामना मन्दिरको ऐतिहासिक पृष्ठभुमिलाई आधार मान्दा मनकामना देवी राजा राम शाहका रानी हुन र उनको पुजारी लखन थापा ( प्रथम) मगर हुनु  यसले पनि जातीय विभाजन देख्नेहरुको आखाँमा कसिंगर परेको हुनु पर्छ | 

६. सन् १८०२ मा नेपाल आएका फ्रान्सेली लेखक  ह्यामिल्टन बुकाननले अन एकाउन्ट अफ किंगडम भन्ने पुस्तकमा मगर र शाह राजाको वंश एउटै भएको स्पष्ट कुरा व्यक्त गरेका छन् | यो भनाइलाई डोरबहादुर विष्टले पनि आफ्नो पुस्तक सबै जातको फूलबारीमा पुष्टि गर्ने प्रयास गरेकाछन् | डोरबहादुर विष्टले थप कुरा खस र मगर बाट विकसित भएर मगर भएको उल्लेख गरेका छन् |

*********************************************************************************

''के नेपालका शाह वंशीय राजाका सन्तानहरु “मगर” हुन?

नोट: यो “मुसाहाङ झेडी मगर” द्वारा लिखित लेख र मेजन पुन द्वारा सम्पादित “फिमला सँगालो” बाट साभार गरिएको हो। ''क'' देखि ''झ'' सम्म
 तलको लेख एक पटक पढ्नुहोस।
कुनै व्यक्तिलाई त्यो कुन समुदायको हो र कुन जातिको हो भन्ने कुरा उसको संस्कार-सांस्कृतिक र परम्परागत कुराहरुको अध्ययन गर्नु जरुरी ठहरिन्छ। भाषा र धर्म भन्ने कुरा एक पुस्ताबाट अर्को पुस्ता सम्म आइपुग्दा अभिवावकले सिकाई दिएन भने स्वत: लोप भएर जान्छ। तर परम्पतागत र सांस्कृतिक पक्ष भने पुस्तौ सम्म पनि लोप हुन गाह्रो पर्छ। मूल रुपमा भन्नु पर्दा कुनै पनि व्यक्ति वा वँशजको जातीय पहिचानको आधार सांस्कृतिक र संस्कार पक्ष नै हुन्छ। राजाका पुर्खा कुन जातिका थिए भन्ने ऐतिहासिक प्रमाणहरुले पनि स्पष्ट नै पारेको छ र यता सांस्कृतिक तथ्यलाई हेर्ने हो भने पनि त्यो झन घाम जस्तै छर्लङ्ग छ।
क) शाहहरुको कुलायन कुलदेवी स्याङ्जाको लसर्घाको “आलमदेवी” हुन। त्यहाँका पुजारी “राना मगर” हरु नै छन। यदि राजा हिन्दु वा राजपुत भएको भए, उसको कुलदेउताको पुजाआजा गर्ने व्यक्ति कहिले पनि “मगर” हुने थिएनन। जाबो केही वर्ष अघि “जनै” लगाएर नक्कली “क्षेत्री” बन्ने केही मगरहरुले त आफ्नै बन्धुहरुले दिएको नखाने कहलिन्छन भने राजा राजपुत भए, राजखलकको पुजारी त्यस माथि पनि “कुल पुजारी” मगर कसरी भए त?ख) नारायणहिटी दरबारमा सरकारी (राजकीय पुजारी बडा गुरुजी) ब्रह्माणहरु भए पनि परम्परागत कूल पुजारी त मगर नै छन, किन?ग) अहिले पनि राजकुलले कलंकीमा गर्ने कूल पुजामा “कालो सुँगुर” को बली चढाई पूजा गर्ने गर्दछन। यदि राजा हिन्दु एवं राजपुत भएको भए कहिल्यै सुँगुर पुजामा चढाउने थिएनन्। अर्को याद राख्नु पर्ने कुरा के छ भने भारतका कुन राजपुतले आफ्नो कुलायनको पुजामा “मगर” पुजारी बोलाउदो रहेछ? र, कुन राजपुतले सुँगुरले पुज्दो रहेछ? जुन ताजपुतको ब्राह्माणहरुले कुरा गर्ने गर्दछन्, ति राजपुतहरुले सुँगुर त के बँदेल पनि खाँदैनन्। सुंगुर नै नखाने कुलायनले सुँगुर नै खोज्छ भन्ने कुरा पनि कहिं सत्य हुन्छ?घ) शाहवँशका पहिलो व्यक्ति अर्थात भूपालले मगरकी छोरी नै बिहे गरेका थिए। त्यस्तै पृथ्वी नारायण शाहकी बज्यै पनि मगरकी छोरी नै थिइन्। पृथ्वी नारायण शाहकी आमा पनि मगरकी छोरी नै थिइन्। पृथ्वी नारायण शाहकी श्रीमती पनि मगरकी छोरी नै थिइन्। उतिखेरको कट्टर हिन्दु आर्य समाजमा एक हिन्दु आर्य-क्षेत्रीले मतवालीको छोरी मागी बिबाह गर्नु असम्भवको कुरा हो। यदि हिन्दु-आर्य राजा भए, मगरकी छोरी बिहे गर्नु सम्भवको कुरा हो र?पृथ्वी नारायण शाह एवं दलमर्दन शाहकी आमा कौशल्यावती पाल्पाका राजा गन्धर्व सेनकी छोरी थिइन्। यति मात्रै होइन, पृथ्वी नारायण शाहले पनि मकवानपुरका राजा हेमकर्ण सेनकी छोरी इन्द्रकुमारी सेनलाई बिबाह गरेका थिए।
ङ) मामाकी छोरी बिहे गर्ने र हकै लाग्ने मगरहरुमा हुने गर्दछ र यही चलन ठकुरीमा पनि हुने गर्दछ। यदि शाहहरु हिन्दु राजपुतको भए, कहिल्यै मामाको छोरी बिहे गर्ने थिएनन्। किन भने हिन्दु क्षेत्रीहरुको चलनचल्ति अनुसार मामाकी छोरी बहिनी पर्ने गर्छ र राजस्थानका कुन राजपुत घरनियाले मामाकी छोरी बिहे गर्ने गर्दो रहेछ? कुन हिन्दु क्षेत्रीले मामाको छोरीलाई साली भन्दो रहेछ?च) मकवानपुरे राजाले छोरी दिन नमाने पछि पृथ्वी नारायण शाहले बनारस गई १०८ ब्राह्माणहरुलाई भोज खुवाएर जनै धारण गरेर, गोत्र नै फेरेर ‘वशिष्ट’ गोत्र भिरेर आएका थिए। राजखलक हिन्दु आर्य-क्षेत्री भइदिएको भए गोत्र नै फेर्नु पर्ने आवस्यकता नै के थियो र?छ) बि.सं. १९५१ मा शाहहरुको असली वंशावली जलेको कुरा “Eden Vancittart” ले आफ्नो पुस्तक “The Gurkha” मा उल्लेख गरेकाछन् र हुन सक्छ त्यसपछि ब्राह्माणहरुले नक्कली वंशावली तयार पारे कि? किनभने शाहहरुको वंशावलीमा उल्लेखित वंशजका नामहरु भारतीय इतिहासमा कुनै पाइएको छैन र उल्लेख गरिएको पनि छैन।
ज) पृथ्वी नारायण शाहका छोरा बहादुर शाहका पालामा आएका Karkpatric ले यिनका भदैयाहरु अझ पनि मगर रितिरिवाजमा छन् भनेर लेखेका छन्। यसले स्पष्ट पार्छ कि, राजखलकका वंशहरु कुन जातिका हुन भनेर। F.B. Hamilton ले पनि मगरकै सन्तान हुन् अहिलेका राजाहरु भनी लेखेकाछन् र यि सवै कुराहरुको प्रत्यक्षदर्शी पनि थिए दुवै बिद्वानहरु।
झ) प्रसिद्ध विद्वान एम.एस. थापा मगर त राजाका पुर्खाहरु स्याङ्जाको लसर्घा एवं कारिकोट कै मगरहरु हुनु पर्छ भनी बताउँछन्। त्यस्तै डा. हर्ष बहादुर बुढा मगर आफू राजदरबारमा कार्यरत रहँदा राजा महेन्द्रका स्व. राजगुरु अम्विका प्रसाद शर्मा सँग बर्तमान राजाका पुर्खाहरु ‘मगर’ होइनन् र? भनी प्रश्न गर्दा १५ दिनको समय मागि १५ दिन पछि राजाका पुर्खा ‘मगर’ वंशज कै हुन् तर यसमा यसमा मेरो नाम नमुछ्नु होला भनेर डा. हर्ष बहादुर बुढा मगरलाई भनेका थिए।
************************************************************************************************************

- मगर जातिको नाम‘ 'मगर' कसरी रहयो भन्ने कुरामा अहिले सम्मको सबै भन्दा पुरानो र भरपर्दो आधार  जुम्लाका राजा पूण्य मल्लको कनकपत्र १२५८ मा‘ महाराजिः, महरा, महतो, मगर राजाहरूको उल्लेख भएको ताम्रपत्र नै हो । मुख्य रजाई भएको ठाउ बाह्र मगरातलाई महरलोक पनि भनिन्छ । यी कारणहरूबाट पनि मगरहरूको पूर्व रूप महर वा महाराजीका नै थियो । (खिलध्वज थापा मगर, मगर जाति एक ऐतिहासिक रुपरेखा) याँहा मल्ल जातिकाको शाषकले नै मगर शब्दको नै पहिचान जोगाएका हुन भन्ने यो प्रमाणले देखाउछ | मगर र मल्ल लाई समान हाराहारीको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि ठान्दा मगरको  मगरात भनेर राज्य घोषणा गर्ने जातीय र राजनीतिक दलको कुन आखाँले मल्ल हरुलाई पाखा लगाएका हुन ? 

धेरैले भन्ने गरेको र बुझ्ने गरेको कुरा के हो भने नेपालका वाहुन क्षेत्री १२ औ र १३ औ सताव्दी ताका भारतमा हिन्दु र मुसलमानको आक्रमणमा परि आ-आफ्नो झिटी कुम्लो बोकी हिन्दु बादीहरु आफ्नो अस्तित्व जोगाउन नेपाल भित्रेका थिए भनेर आरोप लगाइन्छ | नेपालमा सदियौ देखि वाहुन र क्षेत्रीको चातुर्य  देखि हिन्दु अहंकारवाद लादियो जसले सीमान्तीकृत समुहहरु थिचो मिचोमा परे भनेर राजनीतिक र जातीय संगठनहरु नै यस विषयलाई राष्ट्रको राजनीतिक विषय बनाएर धेरै तर्क वितर्क विगत समय देखि हुँदै आइरहेको छ | यो जातीय झट्कारो आपसमा सबै जात जातिलाई टाउको दुखाइ भएको छ | यति सम्म कि द्रब्य शाहले गोरखाको खड्का राजाको राज्य चातुर्य अपनाएर खोसेको वा आर्य ले मंगोलको राज्य खोसेको जयको दिनलाई विजया दशमी भनेर  निधारमा रातो टिका लागाएर  मनाएको भनेको दशैलाई जितको उन्मादमा रगत संग जोडेर दशैँ, हिन्दु धर्म जस्ता विषयमा विवादित कपोकल्पित कलम उठाउने जातीय स्कुलिङ्ग गर्ने जातीय संस्था र राजनीतिक पार्टी समेत एकल जातीय पहिचान भनेर लागि परेको  एमाओवादीको भूमिका देखेर नागरिक समाज ,  केहि राजनैतिक दल र विभिन्न जातीय वुद्दिजिविको ह्वात्तै ध्यानाकर्ष्ण भएको छ | यसमा केहि अहिले भन्ने गरेका  जनजाति कै बुद्दिजिवी बाट पनि प्रतिरोध नभाको होइन तर जुनसुकै चिज पनि बनाउन र हुर्काउन जति सजिलो छ त्यसलाई भत्काउन र विगार्न कयौ गुणा सजिलो हुन्छ  | यो स्वश्व्त मान्यता पनि हो | एकातिर पृथ्वी नारायाण शाहले भौगोलिक एकीकरण मात्र गरेका हुन र उनले अहिले भन्ने गरेका जनजातिहरुको राज्य खोसेका हुन भनेर  केहि जातीय र राजनीतिक दलले समेत यहि र यस्ता उछ्रिंगखल नारालाई उछालेर हिड्ने क्रम बढ्दो पनि छ | निश्चय पनि नेपालको इतिहासमा भएका धेरै विवादित विषयलाई समयमा नै चिरो फारो लागाउने काम गरिएन भने भबिश्यमा आज हामीले भोगेको पिडा नयाँ पिढीले नाभोग्लान भन्ने कुनै आधार छैन | मानिस कोहि पनि सम्पूर्णता हुदैन | आजको एकाइसौ सताव्दीमा माओबादको नाममा नेपालमा जुन नेपालीलाई मारियो र मार्न बाद्य बनाइयो पृथ्वी नारायण शाहको पालाको प्रतिरोध राख्ने नयाँ शाषकलाई विचरा भन्नु बाहेक अर्को के हुन सक्ला र ?

नेपालको इतिहासका विविध कालखण्डमा  सकारात्मक र नकारात्मक भूमिकाको बारेमा विवधकोणबाट चर्चा गरिन्छ | भनिन्छ राजा अंशुवर्माले लिच्छवीकालमा नै ठकुरी सम्वत समेत चलाएका थिए | उनि प्रतापी राजा थिए | त्यसरी नै मिंचा खान खान्चा खान हुदै कुलमण्डल शाह , द्रव्य शाह , राम शाह,  द्रव्य शाह हुदै पृथ्वी नारायाण शाह सम्मका शाषकले देशको लागि महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका थिए |  नेपालको  २२ से २४ से सबै गणराज्य थिए र ती सबै राज्यको एकीकरण पृथ्वी नारायाण शाहले गरेका थिए | ऐतिहासिक  सिन्जालाई राजधानी बनाएको जुम्लाको अर्को ठकुरी राजा मल्ल राजाहरुको पनि आफ्नै बलियो इतिहास रहेको छ | समयको क्रम संगै नेपालको विभिन्न कालखण्डका महत्वपूर्ण समयमा राज्य एकीकरण गरेको जिउदो इतिहास भए पनि नेपाललाई साझा फुलबारी भनेर चिनाउने कार्य पृथ्वी नारायाण शाह बाट नै भएको हो भलै उनलाई जातिवादीले आफ्नो-आफ्नो जातीय स्वार्थ पूरा गराउन खस - आर्यका नायक हुन्दु वादी अहंकारिमा परिभाषित गरिदिए | अद्यापि यो क्रम बढ्दो छ |

 वि.स. २०४७ सालको परिवर्तन संगै वि.स. २०५२ तिर जंगल  पसेर जनयुद्दको विगुल फुक्ने अहिलेको एमाओवादीले धेरै धन जनको क्षति गरेको थियो  यसको पनि इतिहासले पूर्ण मुल्यांकन गर्ने छ | धर्म र जातको नाउँमा भित्र भित्र भुषको आगो झैँ सल्काएको जातीय राजनीति एमाओवादी कै भाषामा २०६४  सालको संबिधान सभाको निर्वाचनमा आएर छलांग मारेको थियो | पहिलो संविधान सभा देखि संविधान लागु हुन नसक्नुको मूल कारण जातिवादीले लगाएको मुख्य दोष नै प्रचण्ड पुष्म कमल दाहाल , बाबुराम भट्टराई , जस्ताले उचित न्याय दिन नसक्नु हो भन्ने आरोप  छ भने काँग्रेस एमाले जस्ता राजनीतिक सङ्गठनले जातीय संघियता र परिवर्तनलाई  आत्मसात गर्न नसकेको भनेर आरोप लागेको छ | उता एमाओबादिलाई भने जातीय संघियता उछालेर सदियौ देखि मिलेर बसेको जातीय सरंचना भत्काएको  र जातीय गृह युद्दको भड्खालोमा देशलाई हाल्न लागेको भनेर आरोप लागेको छ | नेपालका यन जी ओ र आई यन जी ओ ले जातीय कुरामा भारि सहयोग गरेको डलरको खोलो बगाएर जातीय बिभाजनको बिजारोपण गरेको समेत आरोप मात्र होइन यो ज्वलन्त उदाहरण पनि हो  | सबैले आ-आफ्नो पक्षको बचाउ गर्ने नगर्ने कुरा राजनीतिक कुरा भए नै | यहि बेला आएर एमाले र काँग्रेस छाडेर जातीय र मदेशी आन्दोलन गर्नेको लर्को देख्दा लाग्छ नेपाल अब जातीय लेप लागेको अपूर्ण राष्ट्र हो | पहिलो संबिधान सभा यसको कार्यवधि २ वर्ष भित्र ८० प्रतिशत काम सकेको भनिएको तर पछि थपेको ४ वर्षले समेत बाँकी २० प्रतिशत काम गर्न नसकेको मुख्य कारण संघियता र जातियता नै केन्द्रविन्दु हो | तर दोश्रो सविधान सभाले पनि उचित तरिकाले सविधानको निर्माण तिर ध्यान नदिएको अहिलेको यो अवस्था राजनीतिक हिसावकितावले ठुला पार्टीहरु अझै अलमलाएको अवस्था हो |

Bipin Adhikari

1.  William Brook Northey, The Land of the Gurkhas or The Himalayan Kingdom of Nepal [Cambridge: W. Heffer & Sons Ltd, 1937]

William Brook Northey’s The Land of the Gurkhas or The Himalayan Kingdom of Nepal [Cambridge: W. Heffer & Sons Ltd, 1937] was published 14 years before the political changeover of 1950-51. The book begins with a general survey of Nepal by Brigadier General C. G. Bruce. 

Northey notes that the communities in the far Western Nepal bear little resemblance to their sturdier neighbours in Central and Eastern Nepal. Rather they look similar to the Kumaonis people inhabiting the hills west of the Mahakali river. Their customs, appearance, and even language look similar. The striking difference that Northey finds is that “just as the farther one goes eastwards in Nepal the races become more and more influenced by Mongolian ideas in the matter of customs and religion, so as one progresses in a westerly direction they become more and more disposed to Hinduism, until they eventually lose every trace of the Mongolian influence, and become as Hindu in culture as the Aryan speaking tribes that are found in the adjacent districts of British India.”

Northey also tries to explain who the Gurkhas are. The communities he adds in this group are the Thakuri, Chetri or Khas, Newars, Gurung, Magar, Rai, Limbu, Sunwar and Tamang, and so on. He also includes Brahmins in the group. He thinks that Thakuris, even though they owe Rajput ancestry, sometime resemble Chetris in certain cases. A majority of them are, however, hardly distinguishable from the Mongolian-looking Magars or Gurungs. He does not explain what the reasons must be behind these similarities. “Nonetheless, speaking generally, the Gurkhas as a race are decidedly Mongolian in appearance, possessing the high cheek-bones and almond-shaped eyes peculiar to that race.”

2.  The book of Eden Vansittart, Notes on Nepal [Calcutta: 1896] was published about 110 years after the publication of Giuseppe de Rovato's account of the conquest of Nepal Valley by Gorkha King Prithvi Narayan Shah. Vansittart was the captain of the 2/5th Gurkha Rifles and had the opportunity to know Nepal and the Nepalese in the perspective of the Gurkhas as well.

Vansittart has separately dealt with the Aboriginal tribes of Nepal, which follows a section on the military tribes. The first group comprises of the Magars, Gurungs, Newar, Sunuwars, Khambus, Yakkas, Yakthumbas, Murmis (Tamangs/Lamas) and Lepchas. He quotes Brian Hodgson in saying that the "transit from the north into Nepal was constantly made before the Thibetans had adopted … the religion and literature of Buddhism." When he deals with the military tribes, the Khasas come as the first group to be followed by Magar, Gurungs and Thakur. He does not include 'Thakurs' in the group of Khasas. Also added are the Limbus, Rais and Sunuwars. Here Vansittart cautions: "the prejudice which existed against them would seem rightly to be dying out rapidly. Nagarkotis and Murmis have also been discussed in the book as military tribes.

3. William J. Kirkpatrick, An Account of the Kingdom of Nepaul [New Delhi: Manjusri Publication House, 1969] [First published in 1811]

The Account of the Kingdom of Nepaul : being the substance of observations made during a mission to that country in the year 1793; illustrated with a map, and other engravings by Colonel William J. Kirkpatrick is the first book on Nepal's history and its people in English.

Kirkpatrick admits that on some of his statements he could not but be extremely vague and defective, and that his opinions on others would necessarily be no less liable to error. In fact, there are several such errors in his book. As an example, it is mainly Kirkpatrick who erroneously set the tone of history that princes ruling Nepal for many centuries were 'Rajepoot' (and therefore not the Khas people) and the various classes of 'Hindoos' appeared in Nepal in all periods to compose a great proportion of its population (and therefore they were not natives to the land). He does not cite any piece of evidence to support his finding, but instead acknowledges that he failed to find a general resemblance in manners and customs between this part of its inhabitants, and the kindred sects in the plains of India. He also notes that "the characteristics which separate them, whether in point of manners, usages, or dress, [with those of the other 'Hindoos' in the plains] are so faint as to be scarcely discernible in a single instance…" Apparently, Kirkpatrick honestly believed what the local informants said to him. He had no time to look into the matter with some gravity.

4. 

Francis Buchanan Hamilton, An Account of the Kingdom of Nepal and the Territories Annexed to this Dominion by the House of Gorkha (Edinburgh: Longman, 1819)

The book of Francis Buchanan Hamilton An Account of the Kingdom of Nepal is the second book in English ever written on Nepal's history. The first is the 1811 book by Colonel William Kirkpatrick, which was worked on before 10 November 1793.

Hamilton spent fourteen months in the country, during 1802-1803, mostly in the vicinity of Kathmandu, as a low profile visitor of the British government. He spent another two years along Nepal's tarai frontier. Apparently, the intention behind his mission was to report to the authority back home about his findings on the state and people of this Himalayan country. The book of Hamilton is the only account which discusses the entire country of Nepal and does not limit itself to the Kathmandu Valley or its vicinity.

As a foreign visitor, Hamilton "employed to obtain information, so far as [he] prudently could, without alarming a jealous government or giving offence to the Resident, under whose authority [he] was acting." He had some support of Colonel Crawford, at that time surveyor-general in Bengal, with several drawings of Nepal and valuable geographical surveys and maps. The account of Nepal by Kirkpatrick which was already published by that time had provided him with certain definite background to proceed.

Hamilton worked with some Nepali and Indians to trace out the details about the tribes, the physical features of the country, laws and government and the various princely states that formed the unified Nepal. Trained as a physician, he seemed to be good in geography, zoology and botany as well. That helped him a lot in making his study visit a success.

Hamilton divided his book in two parts. Part I has two chapters. Chapter I deals with the inhabitants of Nepal. Here he deals with what he describes as Hindu colonists from 'Chitaur', 'Asanti' and 'Chaturbhuja.' Attempts have been made here to describe the Hindu tribes east of the Kali River here. There are descriptions on Brahmans, their diet, festivals and offspring. He has specific mentions about Rajputs, and adopted and illegitimate low tribes in the Hindu community. This follows his general observation on the customs of these mountain Hindus east of the Kali, and those west of it. Then he provides details about Magars, Gurungs, Jariyas, Newars, Murmis, Kirats, Limbus, Lapchas and Bhotiyas. The later group has been described by him as tribes who occupied the country previous to the arrival of Hindus. Chapter II is about the nature of the country, the plains, hills and mountains, their production, animal and vegetables, cultivation, climate, rivers, and so on. Chapter III devotes to laws and government of Nepal. There are orientations on courts and forms of proceeding, punishment, provincial government, revenue and endowments, state officers and military establishment. They all make the book interesting reading.

In Part – II, there are two chapters. Chapter I has four sections – each dealing with Sikkim, the dominions of the family descended from 'Makanda Sen', Raja of Makwanpur, and the history of Nepal Proper previous to the conquests by the 'Gorkhalese', and the countries belonging to the Chaubisi and Baisi Rajas. Chapter II deals with the countries west of the River Kali. The second part is a valuable record on distinct political units of Nepal including Sikkim, Sen Dominions, Nepal Proper, Baisi-Chaubisi and Kumaon-Garhbal-Barh Thakuri. There are notes on twelve petty chiefdoms in the western Himalayas. The book describes Nepal as it stood previously to the war with the British, commencing in the end of the year 1814. There are interesting information in Part – II as well.

The book of Hamilton stands out as the best of the early accounts of Nepal. Beginning the first part, the author describes Nepal, a name celebrated in Hindu legend, as the country in the vicinity of Kathmandu, but as it stands now it means the whole territory of the unified Nepal. East from the Nepal Proper, he notes, the mountains are chiefly occupied by Kirants, who are frequently mentioned in Hindu legend as occupying the country between Nepal and 'Madra', the ancient denomination now called 'Bhotan.' Towards the west again, according to Hamilton, "the country between Nepal and 'Kasmir', over which the present rulers of the former have far extended their dominion, in the ancient Hindu writings is called Khas, and its inhabitants Khasiyas. I am told, that, wherever mentioned in ancient records, like the Kirats, their neighbours to the west, the Khasiyas are considered as abominable and impure infidels." 

भिडमा हराएको जात

नेपालको जात जातिको अहिलेको अवस्थालाई  सजिलो ढंगबाट परिभाषित गर्दा जति सरल छ बुझाइ भने त्यति नै सतही छैन | जातीय विभाजनका उठानका विषयहरु  जात जाति विचको क्रम झन बुज्यो झन झन कठिनाइ छ तर जातीय र धार्मिक द्वेष विश्वोमा  नै एउटा अत्यन्त ठुलो समस्याको रुपमा झ्यांगिएको पाइन्छ | नेपालमा पनि जातीय विविधताको अर्को छुट्टै विशेषता छ र तिक्तता फैलेकोले विषमता झ्यांगिएको छ | एकातर्फ  हिन्दु धर्मको नेपाली समाजमा व्राम्हण, क्षेत्री ,वैश्य, शुद्र भनेर विभाजन गरिएको इतिहास सदियौं पुरानो छ तर त्यसको प्रभावले आजको एकाइसौ शताव्दीमा पनि जरो गाडेर वसेको तितो यथार्थ कसै देखि छिपेको छैन | केहि जातीय सङ्गठनहरुले आफ्नो उपस्थिति यस विभाजनमा नपर्ने गहिरो तर्क पेश पनि गरेका छन् | 

यसको मूल विषय त अहिलेको संविधानले व्याख्या गरेको  खस आर्य र जनजातिको व्याख्याले सयौं जात जातिको र चार जात छत्तिस वर्णको फुलवारीको व्याख्या अव्यवहारिक भयो।  

जातीय विभाजनको राग गाएर देशमा राजनीतक परिवर्तन पनि भयो र उनीहरु नयाँ नेता भनेर कहलीए पनि | उनीहरु नै क्रान्तिकारी पनि भएर दुनियाँलाई चकित पारेको यहि नेपाल मात्र देश हो जहाँ विगत लामो समय देखि नै राजनीति छलछाम र एउटा अपराधको घनचक्करले देश चलाएको छ | राष्ट्र र सामाजिक उत्थानका निमित्त भनेर खोलिएका कति यन जी ओ र आई यन जी ओ हरु लगायत मानव अधिकारबादीहरु पनि पार्टीको लगौटी समातेर हिड्ने वीर गोर्खालीको देश नेपाल हो | यस्ता समाजका सामाजिक चिन्तन गर्ने भनेर खोलिएका कतिपय  विभिन्न व्यक्ति समाज र नागरिक अगुवाहरुले विविध सेमिनार र गोष्टी पनि गरेको हाम्रो सामु ज्वलन्त उदाहरण पनि छ | जातीय विभाजनको भजन गाउनेहरुले सत्तामा पुगेर  पनि  जातीय विभाजनबाट निस्केको समस्याको न्युनिकरण तिर सोचे जस्तो उपलब्धी  हुन नसकेको सम्वन्धित सबै पक्षले मनन गरेका छन् | सदियौ काल देखि सबै जात जाति मिलेर बसेको नेपाली भूमिमा को जाति र जनजाति भनेर छुट्याउन त्यति सजिलो छैन भने कुन जाति कहिले नेपाल प्रवेश गरे भनेर पात्रो कोट्याएर र इतिहास फर्केर हेर्दा धेरै मतान्तर देखिन्छ | नेपालमा विद्यालय देखि विश्वोविद्यालय सम्म ब्रिटिश लेखक डानियल राइटले लेखेको पुस्तकमा नेपालका शाह वंश राजाहरु भारतको चितौड गढ देखि मुसलमानी राजाको आक्रमणको कारणले खेदिएर नेपाल आएका हुन भन्ने विना प्रमाणको दन्त्य कथा गुथेको कारणले त्यहि कितावलाई आधार मानेर त्रि.वि.को पाठयक्रममा पनि डा. सूर्यमणि उपाध्यायले टपक्क टिपेर लेखेकोले आज नेपालको सबै इतिहासकार हुँ भन्नेहरुले  यहि कुरालाई अलापेका छन् | चाहे त्यो डिल्ली रमण रेग्मी होस् वा कुनै इतिहासविद होस् | खस जात जाति भनेर कलम चलाउने डा. विपिन अधिकारी र डा. रमेश ढुंगेल  समेत यस विषयमा मौन हुनु कम रहस्यमय छैन , यसो किन भयो भनेर आज हामीले सोच्नु पर्ने बाध्यता छ | व्रिटिश साम्राज्यवादले नेपालको राज्यसत्तामा आजभन्दा २०० बर्ष अगाडी नै नेपाल देशको आन्तरिक मामलामा खेल खेल्दै आएका थिए | चाहे त्यो कर्कपेटिक, टोनी हेगेन, वा फ्रान्सिस ह्यामिल्टन नै किन नहुन वा अरु पनि  | उनीहरुको पुरै उद्देश्य नेपाल देश भित्रको जातीय सरचनाको अध्ययन गरेर नेपाललाई धार्मिक हिसावले इसाईकरण गर्नु नै हो |

पृथ्वी नारायाण शाहको विविध उपदेश र त्यतिवेलाको जातीय वनोटलाई हेर्ने हो भने नेपालको सेनामा ४ जातिलाई मात्र प्राथमिकता दिएको थियो | त्यो मगर, खस , गुरुङ र ठकुरीलाई सेनामा प्राथमिकता दिनु भन्ने पनि थियो | त्यसै समय तिर  नेपालको राजदरवारमा पूर्वेली र पश्चिमेली वाहुनलाई छिर्न दिनु हुन्न पनि भनेको पाइन्छ | यसको अध्ययनको लागि याहाँ मगर र ठकुरी विचको केहि तथ्य मुलक जानकारी बुझ्नु पर्ने हुन्छ |

पृथ्वी नारायण शाह देखि रण वाहादुर शाह सम्म पनि मगर र ठकुरीको जातीय सरचना आजको जस्तो भिन्नता थिएन | ठकुरी र मगर विच खान पिन, लगाई, खुवाई, वसाई र जीवन पद्दतीमा समानता थियो  | सबैले एकै किसिमको  लोक पहिरन लगाउथे, पिउथे र जीवनयापन एकै किसिमको थियो फ्रान्सिस बुकानन  ह्यामिल्टनले यहि कुरालाई प्रष्टाउदै के भनेका थिए भने उनले आफ्नै आखाले देखेको र भोगेको एकल जातीय वंशका मानिसहरु कोहि जाड रक्सि र सुगुरको मासु खाएर प्राकृत संस्कारमा नै रहे नाच गान गित गाउदै रमाए जो मगर जाति थिए भने सोहि वंश जातका कोहिले भने शुद्द हिन्दु संस्कार मान्दै गए जो गोर्खाली शाह वंश र उनका उत्तराधिकारीहरु ( ठकुरी ) थिए भनेका थिए | यो एउटा अचम्मको प्रयोग थियो जुन उनको यहि विश्लेषणको प्रयोग पछि गएर गोर्खा भर्ति केन्द्रमा गएर वेलायत र नेपालको सम्झौतामा फट्को मारेको पनि हो | यसै क्रममा  विशाल नेपाल जसले एकीकरण गर्दै गएको अवस्थामा र गोर्खाली वंशजले आफुलाई सक्कली राजपुत कहलिन  वा अहिलेका ठकुरी भन्नेहरुले आफ्नो कुल धर्म पुरै त्यागेर हुन्दुकरण भएको हो  भन्ने उनको तर्क थियो | यहि तर्कलाई हेर्दा पृथ्वी नारायण शाहले काशी गएर गोत्र परिवर्तन गरेको र जनै धारण गरेको भन्ने प्रमाणले गहिरो मान्यता राख्दछ पनि | यसरी प्राकृत धर्मको पहिचान गरेर यसको विकासक्रमलाई जनजातीय हिसावले थेसिस लेखेर उनि ह्यामिल्टन आफ्नो भूभाग फर्केका थिए | त्यतिबेला गोरखाका शाह वंशको बारेमा माथि उल्लेख गरे झैँ मुसलमान हमालाबाट आफ्नो ज्यू ज्यान जोगाउन गोर्खाली राजाको सन्तान नेपाल आएका भन्ने झुटको खेति मौलाएको थियो उनले सोधेको उत्तरमा एकजाना साधुराम पण्डित ( दोभाषेकाम गर्ने अहिलेको शव्दमा राजगुरु घराना थिए ) ले पनि त्यहि उत्तर दिएका थिए तर उनले आफ्नै अनुभव, प्रयोग र व्यवहारको आधारमा शाह वंश र मगरको वंश एउटै हो भनेर बलियो प्रमाण पेश गरेका थिए | 

ठकुरीको बारेमा इतिहास लेख्दा जहिले पनि राजा र दरवारसंग दाँजेर हेरियो | नेपालको इतिहासमा ठकुरीको पराक्रम नेपाल नै मासिएर गए पनि मेटिदैन  तर ठकुरीको नै  इतिहास मेट्ने नै सत्तामा पुगेका ठकुरी नै हुन पुगे | काठमांडू उपत्याको इतिहासलाई हेर्ने हो भने मल्लकालिन राजा अरिदेव मल्ल देखि स्थापित भएको मल्ल वंश त्यसपछिका समयमा आएर काठमांडू का नेवार मल्ल राजाहरुमा परिणत भयो | यी सबै खस मल्ल राजा थिए भनेर भनिएको पनि छ |  यो किन भयो इतिहासले कहिलै पनि यसको हिसाव किताव गरेको पाइएको छैन | अहिले पनि उपत्यकाको मल्ल राजाहरुको नेवारी इतिहास त्यस ठाउको अजम्बरी बुटी नै हो | मल्लहरुलाई अहिले पनि ठकु जा भन्ने चलन छ यसको अर्थ ठकुरी राजा नै हो |  २२ से र २४ से आफ्नै ठकुरी राजाहरुको राज्य मासेर नेपाल एकीकरण गरेको ठकुरी शाह वंश देखि सुरुवात भएर आएको अहिलेको विशाल एकीकरण नेपालको इतिहासमा सबै ठकुरीलाई छेत्रीय बनाउने घोर षडयन्त्र नै सत्तामा रहेको ठकुरी को नै रह्यो | अहिले ठकुरीहरू आफुलाई छेत्रियाको कोटामा पर्न र पार्न खुब लागि परेको छ र गजधुम्म भएर वसेको पनि छ | छेत्रीय कोटामा आफु परिएन कि भनेर बढो क्रान्तिकारी झैँ  गरेर हिन्दु धर्मालम्बी हामी नै हौँ भनेर बाबुराम भट्टराई र प्रचण्ड दाहाल भन्दा पनि बढि वैदिक र साहासी  भएको छ | नेपाललाई पृथ्वी नारायण शाहले  चार जात छत्तिस वर्णको फुलवारी हो भन्न पनि भ्याएका रहेछन  चार जात भित्र व्राहमण, क्षेत्री, वैश्य र शुद्र भनेर निर्धारण गरेर ठकुरीलाई क्षेत्रीयताको कोटामा पारेकाहुन जो सत्तामा पुगे पछि क्षेत्री हुने चलन जंग वहादुरको पालामा झन उत्सर्गमा पुग्यो त्यसैले उनले झन सबै खसहरुलाई क्षेत्री बनाउन झन ठुलो कसरत गरे | अहिले आएर ठकुरी र खसको मिलन विन्दु क्षेत्री हो र सबैले आ - आफुले क्षेत्री हौ भन्न रुचाउछन | यहि कर्मले विहेवारी पनि बढेको छ यी दुइको मिलनमा यो एक पक्ष त राम्रौ नै होला तर ठकुरी हरु कसरि क्षेत्रीको कोटा मा पर्ने हो ? 

यसै क्रममा नेपालमा वि.स. २०६३ सालको परिवर्तन पछि गणतन्त्र स्थापना संगै मुख्य रुपले आदिवासी र जनजाति को हो भनेर निकै चर्का चर्का कुरा गरिएको इतिहासको एउटा महत्वपूर्ण कालखण्ड नै रह्यो |  केहि नागरिक समाज र बुद्दिजिवीले समेत यस प्रकारको नेपालमा नराम्रोसँग जातीय विचलन आएको  कुनै पनि इतिहास छैन भनेर तर्क पनि दिए | नेपालमा अहिले को को आदिवासी को को जनजाति र को जाति भनेर नेपाली जातीय बिभाजनको  रुप रेखा तयार गरिएको छ |  जातीय आवाजहरु भित्र भित्र हुर्केर जादै गर्दा विविध तर्क वितर्क वड्दै जाने क्रम पनि छ | सच्चाई अब यस्तो भयो कि  सबैले आ-आफ्नो आधार खोज्न बाद्य भएका  पनि छन | मानौ सबैले म को हुँ र को थिए भनेर आफ्नो आफ्नो ताम्रा पत्र खोज्ने भिड जम्मा भएको छ | हुनत पछाडी फर्केर होइन आगाडी हेरेर हिड्ने हो भने लक्ष्यमा पुगिन्छ भनिन्छ तर पनि यसो भएको छैन | सबैले आ-आफ्नो थात थलो र इतिहास कोट्याउनु पर्ने बाध्याता पनि खड्केको छ |  राजनीति बुद्दिजिवी मुमाराम खनाल भन्छन  वर्गीय राजनीति छाडेर जातीय पहिचान भनेर एमाओबादीले जातीय राजनीति  गर्यो जुन संसारमा कहीं पनि जातीय राजनीतिले सुखद उपलव्धि हासिल गरेको एउटा पनि उदाहरणीय राज्य छैन | तर यहाँ जातीय कुराहरु उठान भइरहेको छ | जातीय रंग भित्र म आफुलाई कुन कित्तामा राख्ने भनेर मैले आफैं भन्न सकेको छैन | सायद यो पनि भिडमा हराएको जात नै पो हो कि ?

१. गोरखाका ठकुरी शाह राजाका र अहिले पनि स्याङ्गजा तिर चितौरे राना मगरका सन्तान चितौड गढ देखि मुसलमानको आक्रमणमा आश्रयको खोजीमा नेपाल पसेको भ्रामक समाचार पनि इतिहास भएको छ | यो दन्त्य कथा हो यदि यसैलाई आधार मान्दा पनिसंगै भित्रिएका समुहहरु कसैलाई जाति र कसैलाई जनजाति भए भनेर वर्गीकरण गरिएको छ | चितौडे मगर आदिवासी भए भने शाह राजाहरु कसरी जाति भए त्यति मात्र होइन चितौरे मगर आदिवासी र जनजाति वा मंगोल  भए भने शाहहरु कसरी खस आर्य भए ?

२. जुम्लाको हंशराज ठकुरीलाई आफ्नो पुर्खा मान्ने थकाली जातिको पनि यहाँ राम्रो हेक्का गरिएको छैन | केवल राज्यसत्ता चलाए भनेर शाह राजाहरुको ओइरो खोल्नेले नेपालको जातजातिको विभाजनलाई कत्तिपनि ध्यान दिएको पाइएको छैन |

३. पृथ्वी नारायण शाहले आफुलाई मगरातको राजा भनेका थिए | अति शक्तिशाली राजा जस्तोले बोलेको कुरालाई हल्का र फितलो मान्नु कुनै बुद्दिमानी देखिदैन | आजको एकाइसौ सताव्दीमा त मानिसहरु आ-आफ्नो जातको लिङ्गो समातीरहेको बेलामा पृथ्वी नारायण शाहले त्यतिवेला रहरले त्यसो भनेका भने पक्कै होइनन | कसैले पनि आफ्नो जात लुकाएर अर्काको फलानो जात हुँ भन्दै भन्दैन | 

४. स्याङ्गजा जिल्लाको लासार्गामा आलम देवीको मन्दिर र यसको ऐतिहासिक पृष्ठ भूमिलाई आधारमान्दा ठकुरीहरू र मगरको सम्बन्धका ऐतिहासिक  इतिवृति देखिने हुनाले जनजातिका बारेमा अहिले गरिएको

 परिभाषा गलत छ |

५. गोर्खा जिल्ला र मनकामना मन्दिरको ऐतिहासिक पृष्ठभुमिलाई आधार मान्दा मनकामना देवी राजा राम शाहका रानी हुन र उनको पुजारी लखन थापा ( प्रथम) मगर हुनु  यसले पनि जातीय विभाजन देख्नेहरुको आखाँमा कसिंगर परेको हुनु पर्छ | 

६. सन् १८०२ मा नेपाल आएका फ्रान्सेली लेखक  ह्यामिल्टन बुकाननले अन एकाउन्ट अफ किंगडम भन्ने पुस्तकमा मगर र शाह राजाको वंश एउटै भएको स्पष्ट कुरा व्यक्त गरेका छन् | यो भनाइलाई डोरबहादुर विष्टले पनि आफ्नो पुस्तक सबै जातको फूलबारीमा पुष्टि गर्ने प्रयास गरेकाछन् | डोरबहादुर विष्टले थप कुरा खस र मगर बाट विकसित भएर मगर भएको उल्लेख गरेका छन् |

*********************************************************************************

''के नेपालका शाह वंशीय राजाका सन्तानहरु “मगर” हुन?

नोट: यो “मुसाहाङ झेडी मगर” द्वारा लिखित लेख र मेजन पुन द्वारा सम्पादित “फिमला सँगालो” बाट साभार गरिएको हो। ''क'' देखि ''झ'' सम्म
 तलको लेख एक पटक पढ्नुहोस।
कुनै व्यक्तिलाई त्यो कुन समुदायको हो र कुन जातिको हो भन्ने कुरा उसको संस्कार-सांस्कृतिक र परम्परागत कुराहरुको अध्ययन गर्नु जरुरी ठहरिन्छ। भाषा र धर्म भन्ने कुरा एक पुस्ताबाट अर्को पुस्ता सम्म आइपुग्दा अभिवावकले सिकाई दिएन भने स्वत: लोप भएर जान्छ। तर परम्पतागत र सांस्कृतिक पक्ष भने पुस्तौ सम्म पनि लोप हुन गाह्रो पर्छ। मूल रुपमा भन्नु पर्दा कुनै पनि व्यक्ति वा वँशजको जातीय पहिचानको आधार सांस्कृतिक र संस्कार पक्ष नै हुन्छ। राजाका पुर्खा कुन जातिका थिए भन्ने ऐतिहासिक प्रमाणहरुले पनि स्पष्ट नै पारेको छ र यता सांस्कृतिक तथ्यलाई हेर्ने हो भने पनि त्यो झन घाम जस्तै छर्लङ्ग छ।
क) शाहहरुको कुलायन कुलदेवी स्याङ्जाको लसर्घाको “आलमदेवी” हुन। त्यहाँका पुजारी “राना मगर” हरु नै छन। यदि राजा हिन्दु वा राजपुत भएको भए, उसको कुलदेउताको पुजाआजा गर्ने व्यक्ति कहिले पनि “मगर” हुने थिएनन। जाबो केही वर्ष अघि “जनै” लगाएर नक्कली “क्षेत्री” बन्ने केही मगरहरुले त आफ्नै बन्धुहरुले दिएको नखाने कहलिन्छन भने राजा राजपुत भए, राजखलकको पुजारी त्यस माथि पनि “कुल पुजारी” मगर कसरी भए त?ख) नारायणहिटी दरबारमा सरकारी (राजकीय पुजारी बडा गुरुजी) ब्रह्माणहरु भए पनि परम्परागत कूल पुजारी त मगर नै छन, किन?ग) अहिले पनि राजकुलले कलंकीमा गर्ने कूल पुजामा “कालो सुँगुर” को बली चढाई पूजा गर्ने गर्दछन। यदि राजा हिन्दु एवं राजपुत भएको भए कहिल्यै सुँगुर पुजामा चढाउने थिएनन्। अर्को याद राख्नु पर्ने कुरा के छ भने भारतका कुन राजपुतले आफ्नो कुलायनको पुजामा “मगर” पुजारी बोलाउदो रहेछ? र, कुन राजपुतले सुँगुरले पुज्दो रहेछ? जुन ताजपुतको ब्राह्माणहरुले कुरा गर्ने गर्दछन्, ति राजपुतहरुले सुँगुर त के बँदेल पनि खाँदैनन्। सुंगुर नै नखाने कुलायनले सुँगुर नै खोज्छ भन्ने कुरा पनि कहिं सत्य हुन्छ?घ) शाहवँशका पहिलो व्यक्ति अर्थात भूपालले मगरकी छोरी नै बिहे गरेका थिए। त्यस्तै पृथ्वी नारायण शाहकी बज्यै पनि मगरकी छोरी नै थिइन्। पृथ्वी नारायण शाहकी आमा पनि मगरकी छोरी नै थिइन्। पृथ्वी नारायण शाहकी श्रीमती पनि मगरकी छोरी नै थिइन्। उतिखेरको कट्टर हिन्दु आर्य समाजमा एक हिन्दु आर्य-क्षेत्रीले मतवालीको छोरी मागी बिबाह गर्नु असम्भवको कुरा हो। यदि हिन्दु-आर्य राजा भए, मगरकी छोरी बिहे गर्नु सम्भवको कुरा हो र?पृथ्वी नारायण शाह एवं दलमर्दन शाहकी आमा कौशल्यावती पाल्पाका राजा गन्धर्व सेनकी छोरी थिइन्। यति मात्रै होइन, पृथ्वी नारायण शाहले पनि मकवानपुरका राजा हेमकर्ण सेनकी छोरी इन्द्रकुमारी सेनलाई बिबाह गरेका थिए।
ङ) मामाकी छोरी बिहे गर्ने र हकै लाग्ने मगरहरुमा हुने गर्दछ र यही चलन ठकुरीमा पनि हुने गर्दछ। यदि शाहहरु हिन्दु राजपुतको भए, कहिल्यै मामाको छोरी बिहे गर्ने थिएनन्। किन भने हिन्दु क्षेत्रीहरुको चलनचल्ति अनुसार मामाकी छोरी बहिनी पर्ने गर्छ र राजस्थानका कुन राजपुत घरनियाले मामाकी छोरी बिहे गर्ने गर्दो रहेछ? कुन हिन्दु क्षेत्रीले मामाको छोरीलाई साली भन्दो रहेछ?च) मकवानपुरे राजाले छोरी दिन नमाने पछि पृथ्वी नारायण शाहले बनारस गई १०८ ब्राह्माणहरुलाई भोज खुवाएर जनै धारण गरेर, गोत्र नै फेरेर ‘वशिष्ट’ गोत्र भिरेर आएका थिए। राजखलक हिन्दु आर्य-क्षेत्री भइदिएको भए गोत्र नै फेर्नु पर्ने आवस्यकता नै के थियो र?छ) बि.सं. १९५१ मा शाहहरुको असली वंशावली जलेको कुरा “Eden Vancittart” ले आफ्नो पुस्तक “The Gurkha” मा उल्लेख गरेकाछन् र हुन सक्छ त्यसपछि ब्राह्माणहरुले नक्कली वंशावली तयार पारे कि? किनभने शाहहरुको वंशावलीमा उल्लेखित वंशजका नामहरु भारतीय इतिहासमा कुनै पाइएको छैन र उल्लेख गरिएको पनि छैन।
ज) पृथ्वी नारायण शाहका छोरा बहादुर शाहका पालामा आएका Karkpatric ले यिनका भदैयाहरु अझ पनि मगर रितिरिवाजमा छन् भनेर लेखेका छन्। यसले स्पष्ट पार्छ कि, राजखलकका वंशहरु कुन जातिका हुन भनेर। F.B. Hamilton ले पनि मगरकै सन्तान हुन् अहिलेका राजाहरु भनी लेखेकाछन् र यि सवै कुराहरुको प्रत्यक्षदर्शी पनि थिए दुवै बिद्वानहरु।
झ) प्रसिद्ध विद्वान एम.एस. थापा मगर त राजाका पुर्खाहरु स्याङ्जाको लसर्घा एवं कारिकोट कै मगरहरु हुनु पर्छ भनी बताउँछन्। त्यस्तै डा. हर्ष बहादुर बुढा मगर आफू राजदरबारमा कार्यरत रहँदा राजा महेन्द्रका स्व. राजगुरु अम्विका प्रसाद शर्मा सँग बर्तमान राजाका पुर्खाहरु ‘मगर’ होइनन् र? भनी प्रश्न गर्दा १५ दिनको समय मागि १५ दिन पछि राजाका पुर्खा ‘मगर’ वंशज कै हुन् तर यसमा यसमा मेरो नाम नमुछ्नु होला भनेर डा. हर्ष बहादुर बुढा मगरलाई भनेका थिए।
************************************************************************************************************

- मगर जातिको नाम‘ 'मगर' कसरी रहयो भन्ने कुरामा अहिले सम्मको सबै भन्दा पुरानो र भरपर्दो आधार  जुम्लाका राजा पूण्य मल्लको कनकपत्र १२५८ मा‘ महाराजिः, महरा, महतो, मगर राजाहरूको उल्लेख भएको ताम्रपत्र नै हो । मुख्य रजाई भएको ठाउ बाह्र मगरातलाई महरलोक पनि भनिन्छ । यी कारणहरूबाट पनि मगरहरूको पूर्व रूप महर वा महाराजीका नै थियो । (खिलध्वज थापा मगर, मगर जाति एक ऐतिहासिक रुपरेखा) याँहा मल्ल जातिकाको शाषकले नै मगर शब्दको नै पहिचान जोगाएका हुन भन्ने यो प्रमाणले देखाउछ | मगर र मल्ल लाई समान हाराहारीको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि ठान्दा मगरको  मगरात भनेर राज्य घोषणा गर्ने जातीय र राजनीतिक दलको कुन आखाँले मल्ल हरुलाई पाखा लगाएका हुन ? 

धेरैले भन्ने गरेको र बुझ्ने गरेको कुरा के हो भने नेपालका वाहुन क्षेत्री १२ औ र १३ औ सताव्दी ताका भारतमा हिन्दु र मुसलमानको आक्रमणमा परि आ-आफ्नो झिटी कुम्लो बोकी हिन्दु बादीहरु आफ्नो अस्तित्व जोगाउन नेपाल भित्रेका थिए भनेर आरोप लगाइन्छ | नेपालमा सदियौ देखि वाहुन र क्षेत्रीको चातुर्य  देखि हिन्दु अहंकारवाद लादियो जसले सीमान्तीकृत समुहहरु थिचो मिचोमा परे भनेर राजनीतिक र जातीय संगठनहरु नै यस विषयलाई राष्ट्रको राजनीतिक विषय बनाएर धेरै तर्क वितर्क विगत समय देखि हुँदै आइरहेको छ | यो जातीय झट्कारो आपसमा सबै जात जातिलाई टाउको दुखाइ भएको छ | यति सम्म कि द्रब्य शाहले गोरखाको खड्का राजाको राज्य चातुर्य अपनाएर खोसेको वा आर्य ले मंगोलको राज्य खोसेको जयको दिनलाई विजया दशमी भनेर  निधारमा रातो टिका लागाएर  मनाएको भनेको दशैलाई जितको उन्मादमा रगत संग जोडेर दशैँ, हिन्दु धर्म जस्ता विषयमा विवादित कपोकल्पित कलम उठाउने जातीय स्कुलिङ्ग गर्ने जातीय संस्था र राजनीतिक पार्टी समेत एकल जातीय पहिचान भनेर लागि परेको  एमाओवादीको भूमिका देखेर नागरिक समाज ,  केहि राजनैतिक दल र विभिन्न जातीय वुद्दिजिविको ह्वात्तै ध्यानाकर्ष्ण भएको छ | यसमा केहि अहिले भन्ने गरेका  जनजाति कै बुद्दिजिवी बाट पनि प्रतिरोध नभाको होइन तर जुनसुकै चिज पनि बनाउन र हुर्काउन जति सजिलो छ त्यसलाई भत्काउन र विगार्न कयौ गुणा सजिलो हुन्छ  | यो स्वश्व्त मान्यता पनि हो | एकातिर पृथ्वी नारायाण शाहले भौगोलिक एकीकरण मात्र गरेका हुन र उनले अहिले भन्ने गरेका जनजातिहरुको राज्य खोसेका हुन भनेर  केहि जातीय र राजनीतिक दलले समेत यहि र यस्ता उछ्रिंगखल नारालाई उछालेर हिड्ने क्रम बढ्दो पनि छ | निश्चय पनि नेपालको इतिहासमा भएका धेरै विवादित विषयलाई समयमा नै चिरो फारो लागाउने काम गरिएन भने भबिश्यमा आज हामीले भोगेको पिडा नयाँ पिढीले नाभोग्लान भन्ने कुनै आधार छैन | मानिस कोहि पनि सम्पूर्णता हुदैन | आजको एकाइसौ सताव्दीमा माओबादको नाममा नेपालमा जुन नेपालीलाई मारियो र मार्न बाद्य बनाइयो पृथ्वी नारायण शाहको पालाको प्रतिरोध राख्ने नयाँ शाषकलाई विचरा भन्नु बाहेक अर्को के हुन सक्ला र ?

नेपालको इतिहासका विविध कालखण्डमा  सकारात्मक र नकारात्मक भूमिकाको बारेमा विवधकोणबाट चर्चा गरिन्छ | भनिन्छ राजा अंशुवर्माले लिच्छवीकालमा नै ठकुरी सम्वत समेत चलाएका थिए | उनि प्रतापी राजा थिए | त्यसरी नै मिंचा खान खान्चा खान हुदै कुलमण्डल शाह , द्रव्य शाह , राम शाह,  द्रव्य शाह हुदै पृथ्वी नारायाण शाह सम्मका शाषकले देशको लागि महत्वपूर्ण भूमिका खेलेका थिए |  नेपालको  २२ से २४ से सबै गणराज्य थिए र ती सबै राज्यको एकीकरण पृथ्वी नारायाण शाहले गरेका थिए | ऐतिहासिक  सिन्जालाई राजधानी बनाएको जुम्लाको अर्को ठकुरी राजा मल्ल राजाहरुको पनि आफ्नै बलियो इतिहास रहेको छ | समयको क्रम संगै नेपालको विभिन्न कालखण्डका महत्वपूर्ण समयमा राज्य एकीकरण गरेको जिउदो इतिहास भए पनि नेपाललाई साझा फुलबारी भनेर चिनाउने कार्य पृथ्वी नारायाण शाह बाट नै भएको हो भलै उनलाई जातिवादीले आफ्नो-आफ्नो जातीय स्वार्थ पूरा गराउन खस - आर्यका नायक हुन्दु वादी अहंकारिमा परिभाषित गरिदिए | अद्यापि यो क्रम बढ्दो छ |

 वि.स. २०४७ सालको परिवर्तन संगै वि.स. २०५२ तिर जंगल  पसेर जनयुद्दको विगुल फुक्ने अहिलेको एमाओवादीले धेरै धन जनको क्षति गरेको थियो  यसको पनि इतिहासले पूर्ण मुल्यांकन गर्ने छ | धर्म र जातको नाउँमा भित्र भित्र भुषको आगो झैँ सल्काएको जातीय राजनीति एमाओवादी कै भाषामा २०६४  सालको संबिधान सभाको निर्वाचनमा आएर छलांग मारेको थियो | पहिलो संविधान सभा देखि संविधान लागु हुन नसक्नुको मूल कारण जातिवादीले लगाएको मुख्य दोष नै प्रचण्ड पुष्म कमल दाहाल , बाबुराम भट्टराई , जस्ताले उचित न्याय दिन नसक्नु हो भन्ने आरोप  छ भने काँग्रेस एमाले जस्ता राजनीतिक सङ्गठनले जातीय संघियता र परिवर्तनलाई  आत्मसात गर्न नसकेको भनेर आरोप लागेको छ | उता एमाओबादिलाई भने जातीय संघियता उछालेर सदियौ देखि मिलेर बसेको जातीय सरंचना भत्काएको  र जातीय गृह युद्दको भड्खालोमा देशलाई हाल्न लागेको भनेर आरोप लागेको छ | नेपालका यन जी ओ र आई यन जी ओ ले जातीय कुरामा भारि सहयोग गरेको डलरको खोलो बगाएर जातीय बिभाजनको बिजारोपण गरेको समेत आरोप मात्र होइन यो ज्वलन्त उदाहरण पनि हो  | सबैले आ-आफ्नो पक्षको बचाउ गर्ने नगर्ने कुरा राजनीतिक कुरा भए नै | यहि बेला आएर एमाले र काँग्रेस छाडेर जातीय र मदेशी आन्दोलन गर्नेको लर्को देख्दा लाग्छ नेपाल अब जातीय लेप लागेको अपूर्ण राष्ट्र हो | पहिलो संबिधान सभा यसको कार्यवधि २ वर्ष भित्र ८० प्रतिशत काम सकेको भनिएको तर पछि थपेको ४ वर्षले समेत बाँकी २० प्रतिशत काम गर्न नसकेको मुख्य कारण संघियता र जातियता नै केन्द्रविन्दु हो | तर दोश्रो सविधान सभाले पनि उचित तरिकाले सविधानको निर्माण तिर ध्यान नदिएको अहिलेको यो अवस्था राजनीतिक हिसावकितावले ठुला पार्टीहरु अझै अलमलाएको अवस्था हो |

खस आर्यहरुको वास्तविकता

डा. महेशराज पन्

नेपालमा शासनपद्धति फेरिएपछि वैनयिक शास्त्र लेख्ने परिषद्को अर्थात् चलनचल्तीको बोलीमा संविधानसभाको लागि वि.सं. २०६४ चैत २८ गते चुनाव भयो । त्यस चुनावका लागि बनेको ऐनमा नेपाली भाषा जन्मभाषा भएका मानिसलाई अन्यको सूचीमा राखिएको थियो ।

नेपाली भाषा जन्मभाषा भएका तिनीहरु नेपालमा बहुसंख्यक हुँदाहुँदै पनि तिनीहरु नै अन्य अर्थात् चानचुनमा परेकाले ती बहुसंख्यक जनमा असन्तोष बढ्दै गयो । यसै क्रममा तिनीहरुले आपूmलाई खस आर्य किंवा आर्य खस भनी छुट्टै पहिचान दिने माग राख्दै गए । पछि त्यो माग सिद्धान्ततः स्वीकृत पनि भयो । वैनयिक शास्त्र लेख्ने परिषद्का लागि अब आउने मंसीर ४ गते दोस्रो पटक चुनाव गर्ने निर्णय गएको जेठ ३० गते सरकारले गर्दाखेरि आफ्नो अलग पहिचानको लागि नेपालीभाषीहरुले राखेको मागको कानुनी स्वीकृति भयो । यसले गर्दा अलग पहिचानको खोजीमा रहेका त्यस्ता देशवासीहरुमा हर्षका लहर चले पनि प्रबुद्ध जानपद अर्थात् नागरिकहरुमा भने यस नामकरणले सन्तुष्टि दिएन ।

खस शब्द हाम्रो वाङमयमा प्राचीनकालदेखि चलिआएको वmुरामा सन्देह छैन । उदाहरणको लागि मनुस्मृति (१०।२२) मा व्रात्य क्षत्रीय अर्थात् जातअनुसारको संस्कार नपाएका क्षत्रीयहरुमा झल्ल, मल्ल, लिच्छवि, नट, करण, खस र द्रविडको नाउँ लिइएको छ ।

नेपालमा सयौँ सय वर्ष राज गर्न झल्ल, मल्ल र लिच्छविलाई धर्मशास्त्रमा असंस्कृत क्षत्रीयमा राखिएको यताबाट देखिएको छ । तर, नेपालको पहिलो प्रामाणिक राजवंशले आपूmलाई प्रभावशाली देवताहरुले पनि मानिएको, गङ्गाको प्रवाह जस्तो निर्मम महान् सूर्यवंशको अर्को नाउँ लिच्छवि वंश हो भन्न बाँकी राखेको छैन (पशुपतिको द्वितीय जयदेवको शिलापत्र ६ श्लोक, धनबज्र बज्राचार्य लिच्छविकालका अभिलेख, २०३१, ५४९ र ५५३ पृ.) ।

यसैगरी नेपालखाल्डोमा केन्द्र भएको राज्यका राजा मल्लहरुले पनि आपूmलाई सूर्यवंशी र क्षत्रीय भनी गर्व गरेको मनग्य प्रमाण पाइन्छन् । सिजामा राजधानी भएको, एकताका पूर्वका त्रिशूली पश्चिममा गढवाल उत्तरमा गुगे र पुह्रङ तथा दक्षिणमा दाङ र लुम्बिनीसम्म राज्य भएको, नेपालको इतिहासमा आफ्नो राज्यलाई साम्राज्य भनी गर्व गर्नसक्ने एक मात्र राजवंश पहिले चल्ल र पछि मल्ल उपनामले प्रख्यात थियो ।

मैले अन्त लेखे (मारी लकौंत–तिलुइनद्वारा सम्पादित बार्डज यान्ड मिडियम्जमा प्रकाशित, महेशराज पन्तको टुवर्ड अ हिस्टोरी अफ् द खस इम्पाएर, ई.सं. २००९, ३१९–३२० पृ.) जस्तै, स्पर्श अर्थात् क वर्गदेखि पवर्गसम्मको हरेक चौथो वर्ण अर्थात् घ, झ, ढ, ध, भ तिब्बती लिपिमा नहुने हुनाले आपूm सम्भवतः तिब्बती नभए पनि तिब्बती संस्कारको अत्यन्त प्रभावमा परेको त्यस राजवंशले आपूmलाई मल्ल भन्न थाल्नुभन्दा अगाडिका पुर्खाहरुको उपनाम भई आएको चल्ल कहीँ झल्लकै तिब्बती उच्चारण त होइन ?

संस्कृत वाङमयमा खसलाई उच्च स्थानमा नराखी हियाइएको छ । उदाहरणको लागि श्रीमद्भागवत (२।४।१८) मा किराँत, हुण, आन्ध्र, पुलिन्द, पुल्कस, आभीर, कङ्क, यवन र खसलाई पाप अर्थात् पापी तथा त्यहीँ (९।२०।३०) मा किराँत, हुण, यवन, अन्ध्र, कङ्क, खस, शक र म्लेच्छलाई अब्राह्मण्य अर्थात् ब्राह्मणद्रोही भनिएकोलाई ल्ंयाउन सकिन्छ । सिजामा राजधानी भएको राजवंशलाई खस त भनिएको छैन, तर त्यस वंशका प्रतापी राजा अशोक चल्ललाई खसदेशराजा– धिराज अर्थात् खस देशका राजाहरुका अधिराज भनी उनको पालाको, बोधगयाको, लक्ष्मण सेनको अतीत राज्यसंवत् ७४ अर्थात् वि.सं. १३१५ को शिलालेखमा लेखिएको छ (महेशराज पन्त, टुवर्ड अ हिस्टोरी अफ् द खस इम्पाएर, ३००–३०१ पृ.) ।

चौधौं शताब्दीमा लेखिएको, आजभोलि गोपालराज वंशावली भनी कहिएको, नेवारहरुको वृत्तान्तमा भने सिजाका मल्लहरुलाई खसिया भनी चिनाइएको छ (उही, ३२०–३२१ पृ.) । पछि पछि खसहरु पूर्वतिर लाग्दै जाँदा नेपाल खाल्डोमा खसहरुको स्थायी रुपले बसोबास सोह्रांै शताब्दीमा र यहाँको राजकाजमा तिनीहरुको उपस्थिति सत्रौं शताब्दीमा नै सुरु भइसकेको थियो (महेशराज पन्त, नेपालमण्डलमा अग्राधिकार, राजधानी, २०६९।६।१९, ७ पृ.) ।

काठमाडौंका अन्तिम राजा जयप्रकाश मल्लको सेनामा भोटे र नेवारसँगसँगै खसहरु पनि थिए भनी पृथ्वीनारायण शाहका दरबारिया कवि ललितावल्लभले आफ्नो पृथ्वीन्द्रवर्णदय काब्यमा लेखेको कुरा यस प्रसङ्गमा स्मरणीय छ (महेशराज पन्त र नयनाथ पौडेल, इतिहास–संशोधन ३ संख्या, २०१२।४।१५।७) ।

मेरो साथमा बाहुन ठवmुरी खस र मगर गरी चार जातका सिपाही छन्, यिनमा कसको सवारी गरे चाँडो काज फत्य होला भनी पृथ्वीनारायण शाहले आफ्ना मामालाई सोध्दा बाहुनको सवार भनेको बयल हो पातक लाग्छ, ठकुरीको सवार भनेको सिंह हो पछाडि दगा हुन्छ, मगरको सवार भनेको टाँगन घोडा हो ढिलो हुन्छ, खसको सवार भनेको ताजी तुर्की घोडा हो, खसको सवार गरे चाँडो होला भने जस्तो लाग्छ भनी मामाले जवाफ दिए भनी पृथ्वीनारायण शाहकोे उपदेशमा लेखिएको कुरा त प्रसिद्धै छ ।

पृथ्वीनारायण शाहको उपदेशबाट खस भनेको कस्तो जाति हो भन्ने उत्तर त आउँदैन, तर त्यो जाति बाहुन, ठकुरी र मगरभन्दा भिन्न हो भन्नेचाहिँ बुझिन्छ । बाहुनले निर्वर्ण जातिकी स्त्रीमा अर्थात् अहिलेको शब्दमा भन्ने हो भने जनजातिकी स्त्रीमा जन्माएको सन्तानलाई नेपालको सन्दर्भमा खस शब्दले बुझाउँछ । यसको पुष्टि फ्रान्सिस बुक्यानन ह्यामिल्टनको लेखाइबाट पनि हुन्छ (यान अकाउन्ट अफ् द किङडम अफ नेपाल, ई.सं. १८१९, १८ पृ.) । थापा, घर्ती, कार्की, माझी, बस्नेत, राणा र खड्काहरु खसिया कहिन्छन्, तर तिनीहरु जनै लाउँछन् र क्षत्री जस्तै चोखीनीतिमा बस्छन् भनी उनले लेखेको कुराको सम्झना पनि यस प्रसङ्गमा हुन्छ (उही १८–१९ पृ.) \

सत्रौं शताब्दीको उत्तरार्धमा गोरखाली राजा राम शाहको वंशावलीको प्रमाणीकरणको लागि राजस्थानको मेवाड राज्यमा उनले पठाएका दूतको जातके हो भनी त्यहाँ सोधपुछ हुँदा उनले आपूm खस क्षत्रीय जातको, पाँडे थरको हुँ भनी बताएका थिए भन्ने कुरा नेपालका आयुधजीवी जातिहरुको उत्पत्ति र वर्गीकरणको विषयमा ब्रायन हाउटन हाज्सनले वि.सं. १८८९ मा बङ्गालको एसियाटिक सोसाइटीमा वाचेको प्रवचनमा भएको कुरा यस प्रसङ्गमा उल्लेखनीय छ (एसएज अन द ल्यांग्वेज, लिटरेचर एन्ड रिलिजन अफ नेपाल एन्ड टिबेट, २ भाग, ई.सं. १८७४, ३८ पृ.) ।

गोरखाबाट मेवाड पुगेका ती खस क्षत्रीयलेआफ्नो थर भनी एक थरी बाहुनहरुकै ज्यादै नै चलनचल्तीको थर पाँडे भनी बताएकाले बाहुनका असवर्णपत्नीबाट जन्मेका सन्तान खस हुने कुराको पुष्टि भएको छ । ठकुरीमा गनिने शाहहरु र खसमा पर्ने राणाजीहरुका बीचमा विवाह त्यति सजिलोसँग चलेको थिएन भन्ने कुरा इतिहासमा चाख राख्नेहरुलाई थाहा भएकै हो ।

पश्चिमका ठकुरीहरुले राणाजीहरुलाई छोरीबेटी दिने र उनीहरुका छोरीबेटी लिने गर्न थाले पनि पछिसम्म पनि उनीहरु राणाजीहरुसँग भातभान्सा चलाउँदैनथे भन्ने पनि सुनिएकै हो । एक थरी नेवारहरुले नेपालीभाषी बाहुनहरुलाई खँय–ब्रह्मु अर्थात् खस–बाहुन भन्ने गरे पनि ती बाहुनहरु आपूmलाई खस भनेकामा राम्रो मान्दैनन् । यस कारण बाहुन र झर्रा छेत्री पनि गाभिने गरी खस शब्दको विकल्प खोज्नुपरेको छ ।
खस आर्य वा आर्य खस यस शब्द रुपमा आर्य कति उपयुक्त छ भन्ने कुरामा पनि अब विचार गरौं । जबसम्म हामी पश्चिमी शिक्षा पाउँदैनौं अर्थात् ब्राह्मण महासम्मेलनको शब्द उधारो लिई भन्दा युरोपियन कुशिक्षाले ग्रस्त हुँदैनौं, हामीलाई यस प्रसङ्गमा आर्य शब्दको अर्थ लाग्दैन ।

आर्यको पर्यायमा संस्कृतको प्रसिद्धतम कोष अमरकोष (२।७।३) मा महाकुल, कुलीन, सभ्य, सज्जन, साधु दिएकोबाट पनि आर्य शब्दले हाम्रो वाङमयमा सामान्यतः जाति बुझाउँदैन भनी भन्न सकिन्छ । सूत्रधारले नटीलाई आर्या र नटीले सूत्रधारलाई आर्य भनी सम्बोधन गरेको हामीले संस्वृmत नाटकहरुमा हेरेकै छौं । लोग्नेको नाम काढी बोलाउने चलन हाम्रो परम्परामा नभएकोले संस्कृत नाटकहरुमा रानीहरुले लोग्नेलाई आर्युत्र भनी सम्बोधन गरेको हुन्छ । राजा दुष्यन्तसँग गन्धर्वविवाह गरेकी, गर्भवती पत्नी शवmुन्तलालाई राजाले पत्नी मान्न इन्कार गरेपछि शवmुन्तलाले राजासँग रिसाएर उनलाई अनार्य भनी सम्बोधन गरेको कालिदासले आफ्नो अभिज्ञान शाकुन्तल नाटकमा देखाएकोले पनि आर्य वा अनार्य शब्द जातिवाची नभई चरित्रवाची रहेछ भन्ने देखिन आएको छ । यताबाट पनि पश्चिमा शिक्षाले फैलाएको आर्य र अनार्यको भेद मूलतः हाम्रो वाङमयमा छैन । हो, पछि पछि कहीँकहीँ आर्य शब्दले अघिल्ला तीन वर्णमा अर्थात् ब्राह्मण, क्षत्रीय र वैश्यलाई बुझाउने गरेको देखिएको छ । त्यसको उदाहरणका लागि कौटलीयको अर्थशास्त्रको दासकर्मरकल्प (३।१३) अघि सार्न सकिन्छ ।

यतिसम्मका वmुराबाट खस आर्य वा आर्य खस शब्दले आवश्यक पहिचान दिन नसक्ने देखिएको छ । नेपाली भाषालाई पर्वते कुरा भन्ने चलन अझसम्म पनि गाउँगाउँमा चलिरहेको छ र पहिले पहिले यहाँ आएका विदेशीहरुले पर्वतीय भाषा भनी नेपाली भाषालाई बुझाएको देखिन्छ । यसको उदाहरणका रुपमा फ्रान्सिस बुक्यानन ह्यामिल्टनको लेखाइलाई ल्याउन सकिन्छ (यान अकाउन्ट अफ द किंडम अफ नेपाल, १६ पृ.) ।

पर्वमा अरु अरु जातिका मान्छेहरु पनि बस्ने भए पनि गुरुङ मगर आदिका आआफ्ना अभिधान भएकाले र नेपालीभाषीलाई पहिलेदेखि भित्रबाहिर सबैतिर पर्वते भन्ने चलन भएकाले तथा पर्वते शब्दभित्र खस शब्दभित्र जस्तो बाहुन र झर्रा छेत्रीहरु नगाभिने नभई सारा नेपालीभाषी गाभिने गरेको छ । खास गरी तात्कालिक नेपालमा नेपालीभाषीहरुले प्रयोग गर्ने भएकोले देवनागरी लिपिलाई पर्वतेले प्रयोग गर्ने अक्षर (यान अकाउन्ट अफ द किंडम अफ नेपाल, ई.सं. १८११, २२१ पृ.) वा पर्वते वर्णमाला (उहीः २२० र २२१ पृ. को बीचको चित्र) भनी विलियम कर्कप्याट्रिकले लेखेको कुरा पनि यस प्रसङ्गमा भन्नुपर्छ । यसैले खसको सट्टा पर्वतीय शब्द चलाउनु उचित छ र पर्वतीय शब्दको विशेष्यका रुपमा आर्य शब्द आउनुपर्छ । यसो गर्दा यस सन्दर्भका खस शब्दजस्तो पर्वतीय शब्द अव्याप्ति दोषले दूषित पनि हुँदैन । (राजधानीबाट)

बाहुन क्षेत्री पनि लफडामा

परम्परागत शक्तिलाई आफूसँग राखिराख्न भइरहेको पछिल्लो राजनीतिक तिकडममा तीन दलमध्ये कसले बाजी मार्छ, संविधानसभा निर्वाचन भए देखिनेछ।

जेबी पुन मगर

आईतबार , १५ वैशाख २०७० ३:४६ पम

10

२०४७ सालको अन्तरिम मन्त्रिमण्डलका प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराईले आदिवासी सम्बन्धी राष्ट्रसंघीय सम्मेलनलाई सम्बोधन गर्दा ‘नेपालमा आदिवासी नै नभएकाले समस्या भोग्नु नपरेको’ मन्तव्य दिए। ‘त्यसो भए किन नेपालमा आदिवासी आन्दोलन चर्किरहेको छ त’ भनेर सोध्दा उनले ‘भए पनि ६–७ हजार होलान्’ भन्ने जवाफ दिएर टारेको प्रचारवाजी त्यसबेलाको जनजाति वृत्तमा थियो।

भट्टराईलाई सन्त नेता मान्नेहरूको भनाइमा, उनले त्यतिबेला विश्वमा उठ्न थालेको आदिवासी आन्दोलनको गन्ध सुँघिसकेका थिए। त्यसैले, आदिवासीहरूको आन्दोलनलाई वैधानिकता नदिने भारत सरकारको पक्षमा रहेका उनले राउटे, कुसुण्डा र चेपाङहरूको जनसंख्या नेपालमा ६–७ हजार जति हुने अनुमान गरेर बोलेका थिए। आदिवासी पहिचानको जयगान थाल्ने हो भने त्यसको पहिलो असर आफ्नो समुदायमा पर्ने अनि बहुसांस्कृतिक समाजमा विखण्डन निम्तिने चेत भट्टराईमा थियो।

समुदाय फँसाउने पासो

१२औं शताब्दीतिर मुहम्मद घोरीको आक्रमण थेग्न नसकी उत्तर पसेका आर्यका सन्तान नै हिजोआजका नेपाली शासक हुन् भनी लेखिएका केही भारतीय इतिहासकारहरूको कृति पाठ गरेका भट्टराई ‘आदिवासी’ राजनीतिको ज्वलनशीलता बुझथे। उनीपछिका प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाले भने नेपालमा कुन जाति पहिले र पछि आएका हुन् भनी निर्क्याल गर्न कार्यदल नै बनाइदिए। ज्ञान भन्दा बल आर्जनमा विश्वास गर्ने कोइरालाले जातीय इतिहासको संवेदनशीलतालाई भट्टराईले जति बुझेका भए नेपालमा ‘आदिवासी लफडा’लाई प्रश्रय दिने नै थिएनन्।

यद्यपि, कोइरालाको बाध्यता पनि मननयोग्य छ। जनजाति राजनीतिको आक्रामकता बढिरहेका बेला नेपाली कांग्रेसका सर्वमान्य नेता गणेशमान सिंह नै ‘बाहुनवाद’ हावी भयो भनिरहेका थिए। बहुदलसँगै देशमा फस्टाएको बहुरङ्गी आईएनजीओहरूको स्वार्थलाई उपेक्षा गर्न सक्ने ल्याकत पनि थिएन, कोइरालासँग। उनको ठाउँमा भट्टराई भएको भए पनि त्यो शक्तिशाली प्रवाहको अगाडि निरीह नै हुनेथिए होलान्। ‘आदिवासी’ राजनीतिको मूल स्रोतको रूपमा रहेको अन्तर्राष्ट्रिय गैर–सरकारी संस्थाहरूको ‘नमक’ नखाने नेपालमा विरलै होलान्।

कोइराला सरकारको पालामा केही समाजशास्त्री/मानवशास्त्रीको कार्यदलले सूचीकृत गरेको ६१ आदिवासी समूहको राजनीतिले बखेडा शुरू गर्‍यो। सम्भ्रान्त नेवारहरूले आफूहरूलाई होच्याएको ठानेर त्यसको खुल्ला विरोध गरे। हुन पनि, हिन्दू वर्णाश्रम व्यवस्थाका सबै तत्व भएको नेवार समुदाय भाषिक समुदाय मात्र हो। नेवारभित्र अनेक जातीय समुदाय छन्। रमाइलो चाहिं के भयो भने, राज्यले आदिवासी/जनजातिलाई सुविधा दिन थालेपछि त्यसको फाइदा उठाउनेमा सबैभन्दा अगाडि सम्भ्रान्त नेवारहरू नै थिए। आफूहरूलाई आदिवासी/जनजाति भनाउन आन्दोलन गर्ने पनि तिनै टाठाबाठा भए।

आदिवासी सूचीमा नेवार (शिक्षा–राज्य संयन्त्रमा पहुँच), थकाली (उद्यम–व्यवसायमा उन्नत), लिम्बू (जनसंख्याको हिसाबले राजनीति–प्रशासनमा राम्रो), गुरुङ (प्रशासन–अर्थमा बेस) सँगै राजी, राउटे, कुसुण्डा जस्ता वनमा जीविका चलाउने समुदायहरू पनि थिए। यसरी, सदियौंदेखि नेपाली माटो खोस्रेर बसिरहेका र तीभन्दा धेरैपछि आएकाहरूलाई नेप्टो नाक र राज्यमा पहुँच नभएकै कारण आदिवासीमा सूचीकृत गरियो। कार्यदलले ‘आदिवासी’ र ‘जनजाति’ बीचको भिन्नता खुट्याउन नसक्दा या नखोज्दा यस्तो त्रुटि हुन पुग्यो।

यसमा ‘मुसलमान आक्रमणका कारण नेपाल प्रवेश गरी जनजाति राज्य हडपेकाहरू सबै पीडक र अन्य सबै उत्पीडित’ भन्ने मानसिकताले काम गर्‍यो। यो मान्यता अनुसार, बाहुन र तिनलाई टेको दिने क्षेत्री एकातिर अनि ‘सत्ताविहीन आदिवासी’ अर्काेतर्फ भए। यो विश्लेषण यथार्थको कति नजिक छ भन्ने बहस नै भएन। समाजशास्त्री/मानवशास्त्रीहरूलाई यही विश्लेषण सजिलो लाग्दा नेपालमा आदिवासी झ्मेला शुरू भयो।

‘जनजाति’ राज्यमा पहुँच र प्रभावका हिसाबले पिछडिएको अवस्था हो जसलाई नीतिगत तवरबाट माथि उकास्न सकिन्छ। यसमा जुनसुकै समुदाय पनि पर्न सक्छ। उता ‘आदिवासी’ बसोबासको हिसाबले पुरानो समुदाय (अवस्था नभई पहिचान) हो। रैथाने बासिन्दा भइकन पनि राज्यमा पहुँच र प्रभाव नहुन सक्छ, ‘आदिवासी’ को। यो राजनीतिक भन्दा पनि सांस्कृतिक–सामाजिक अवस्था हो जसलाई जनजाति बौद्धिक र केही समाजशास्त्रीहरूले यसरी व्याख्या गरिदिए कि ‘आदिवासी’को छुट्टै राज्य चाहियो भन्नेसम्मका माग उठ्न थालेको छ।

आदिवासीका भाषा, धर्म, संस्कृतिमा राज्यले विशेष ध्यान दिए पुग्छ कि तिनलाई राजनीतिक अधिकार पनि चाहिएको हो? हो भने, पछाडि परेका जातीय समूहहरूलाई राज्यका निकायहरूमा प्रतिनिधित्व गराए भलो हुन्छ या राज्य नै खडा गर्नुपर्छ? जनजाति बौद्धिक र केही राजनीतिक नेताहरू अहिले यही घनचक्करमा छन्। तीमध्ये धेरैजसो राज्य लिएर/दिएर भलो हुन्छ भन्नेमा छन्। यो नारा हावी हुँदै जाँदा कमजोरलाई प्रतिनिधित्वले अधिकारसम्पन्न बनाउँछ भन्ने यथार्थ नै भुलिएको छ। उपेक्षितहरूलाई अझ् अँध्यारोमा धकेल्ने नियोजित फर्मूला वा अन्जानमा आएको नारामध्ये जे भए पनि यसले मुद्दालाई नराम्ररी विषयान्तर गरिरहेको छ, सिङ्गो मुलुकलाई जातीय पासोमा पार्दै।

विना अक्कलका आदिवासी

माथि उल्लिखित वर्गीकरणको आधारमा राज्यले सुविधा बाँडफाँड गर्न थाल्दा एकातर्फ थोरै जनसंख्या भए पनि राज्यका निकायमा राम्रो पहुँच भएका थकाली, लिम्बू जस्ता जातीय समूहहरूले झ्न् चर्को माग राख्दै अझ् बढी सीट दाबी गर्न थाले भने जनसांख्यिक हिसाबले बढी भए पनि कम प्रतिनिधित्व भएका मगर, थारू, तामाङ जस्ता समुदायको अवस्थामा तात्विक असर परेन। परिणाम, सरकारद्वारा वर्गीकृत आदिवासी/जनजातिबीचमै फाटो आयो। अहिले करीब दुई दर्जन जनजाति दलहरू देखिन्छन्। मगर–गुरुङको एकातर्फ, राई–लिम्बूका अर्काेतर्फ र तामाङ वा थारूका दलहरू अर्कैतिर फर्केर आन्दोलन गरिरहेका छन्। यिनको मिलनबिन्दु देखिंदैन।

वर्गीकरणले थरभित्रै पनि झ्गडा झोसिदिएको छ। मगरभित्रका पुन र रोङ, राईभित्रका कुलुङलगायत गुरुङभित्रका घलेहरू समुदायबाट छुट्टिएर गइसके। यो विवाद चर्किएपछि एमाओवादी सरकारले डा. ओम गुरुङको संयोजकत्वमा अर्को कार्यदल बनाएर नयाँ आदिवासी खोज्न गाउँ–गाउँ पठायो। त्यसले जातीय समुदायहरूलाई एकीकृत र बलियो बनाउनुको साटो झ्नै विखण्डित बनायो। हुँदा–हुँदा बाहुनक्षेत्री समेत आफूहरूलाई ‘आदिवासी’मा सूचीकृत गराउन मैदानमा उत्रिए। मधेशी र जनजाति आन्दोलनपछिको परिणाम यसरी देखियो। जनजाति आन्दोलनले भोगिरहेको ‘आदिवासी’ पहिचानको दूरगामी असरबारे टाठाबाठा बाहुनक्षेत्रीले समेत बुद्धि पुर्‍याएनन्। गत साता भएको परासी महासमितिमा कांग्रेस नेता रामचन्द्र पौडेलले ल्याएको ‘आदिवासी’ प्रस्ताव पनि त्यसैको विकसित रूप हो।

पृथ्वीनारायण शाहले राज्य एकीकरण गर्दा नेपालमा रहेका सबै जातिलाई ‘आदिवासी’ मानिनुपर्छ भन्ने पौडेलको प्रस्ताव छ। त्यसको अर्थ नेपालका सबै पहाडे जातजाति ‘आदिवासी’ हुन्। त्यहाँ ‘जनजाति’ पनि होलान्, तर पौडेल त्यता पस्न चाहँदैनन्। किनकि, ‘जनजाति’ आफैंमा पहिचान नभएर एउटा अवस्था हो। तर, ‘आदिवासी’ पहिचानले जल, जंगल र जमिनमाथि अधिकारको वैधानिकता दिन्छ भन्ने बुझाइ व्याप्त छ।

पौडेलले यहींनेर नगर्नु गल्ती गरेका छन्। अहिलेसम्म ६१ जातीय समूह अक्कलविनाको ‘आदिवासी लफडा’मा माथापच्ची गरिरहेकामा अब सबै जाति आन्दोलनमा आउन तयार छन्। यसले जातीय ध्रुवीकरणलाई झ्नै फराकिलो बनाउनेछ।

दलका जातीय रणनीति

प्रत्यक्ष/परोक्ष रूपले राज्यसत्ताको केन्द्रमा रहेका जातीय समुदायले आफूहरूलाई राज्यच्यूत पार्ने ‘आदिवासी’ राजनीति निर्णायक हुनलागेको ठानेपछिको उहापोहलाई कांग्रेसतिर ढल्काउन त्यसका नेता पौडेलले यस्तो प्रस्ताव ल्याएको अनुमान गर्न सकिन्छ। आफूलाई महाक्रान्तिकारी ठान्ने एमाओवादीले शान्ति प्रक्रियामा आएलगत्तै पुरातन शक्ति (राजसंस्थाको वरपर चक्कर लगाउने/अवसरवादी) लाई पार्टी प्रवेश गराएकै हो। कोइरालाको नेतृत्वमा कांग्रेस गणतन्त्रको धारमा हेलिंदा ‘क्रान्तिकारी’ माओवादीले परम्परागत शक्तिहरूलाई समातेर संविधानसभामा कब्जा जमायो। परम्परागत शक्तिहरूलाई रूखको छहारीमा नल्याएर त्यतिबेला कार्यनीतिक गल्ती गरिएछ भन्ने अहिले कांग्रेसलाई परेको छ। पौडेलको ‘आदिवासी’ अवधारणा त्यही सोचबाट निर्देशित छ।

नेपाली राजनीतिलाई प्रभावित पार्ने शक्ति अद्यापि त्यही परम्परागत शक्ति हो, जुन एउटा खास वर्ग र समुदायको अह्रनखटनमा चल्छ। जनजाति र मधेश कार्ड अझै विश्वसनीय हुन सकेको छैन भने दलित र महिला त परैका कुरा भए। यही बुझेर एमाओवादी, कांग्रेस र एमालेबीच परम्परागत शक्ति रिझाउने होडबाजी छ। पुष्पकमल दाहालले खसान आन्दोलनलाई वैधानिकता दिएर खसहरू ‘आदिवासी’ भएको ठप्पा उहिल्यै लगाइसकेका छन्। जनजातिका बलमा सिंहासनमा पुग्न चाहेका उनले यस्तो निर्णय घातक हुन्छ भनेर बुझे पनि पर्वाह गरेनन्। यिनको व्यवस्थापन गर्दै गरौंला, फकाउनुपर्ने त राजनीतिक रूपले सक्रिय जमातलाई हो भन्ने बुझाइ सबै दलमा छ। जनजाति नेताहरू ठुस्किएर निस्किए पनि उपल्लो समितिमा बाहुन मात्र राखेर एमालेे गजक्क परेकै छ, परम्परागत शक्ति (बाहुनक्षेत्री) यताउति नहुँदासम्म अरूले केही लछार्दैनन् भन्ने बुझाइका कारण।

सैद्धान्तिक रूपमा जे भने पनि बहुसांस्कृतिक समाजमा दलहरूले गर्ने राजनीतिक तिकडम जाति केन्द्रित नै हुन्छ। चुनावी रणनीति, दल परिचालन र सत्ता सञ्चालनमा हरपल जातीय गणितले काम गरिरहेको हुन्छ।अब भने त्यो खुलेर शुरू गरिएको छ– बाहुनक्षेत्रीलाई ‘आदिवासी’मा सूचीकृत गर्ने तीनदलीय होडमार्फत। तर, यो त्यही खेल हो, जसले जनजातिहरूलाई आफू–आफूमै मारामार गराइरहेको छ। अर्थात् बाहुनक्षेत्रीले मात्र यसको दुष्परिणाम भोग्नुपर्दैन भन्ने हुँदैन।

८ वैशाखको साप्ताहिक खबरपत्रिका हिमालबाट